(Ang sulating ito ay hango sa artikulong pinaamagatang "The American Defector to the Filipino Army"na matatagpuan sa mga pahina 275–278 ng aklat na may pamagat na "The Filipino Tragedy and Other Historical Facts Every Filipino Should Know," na inilathala ng may-akda. Matatagpuan din sa pahina 402-415 nt aklat ang mga sanggunian at pinagkunang tala na binabanggit dito.)
Habang nakikipaglaban si Aguinaldo sa isang digmaan, sabay rin niyang pinamumunuan ang isang pamahalaan. Ang dalawang aspeto ng buhay sa Pilipinas noong dekada 1900 ay masusing naobserbahan ng isang Amerikanong bilanggong-digma na nagngangalang Albert Sonrichsen.
Inaresto si Sonrichsen noong Enero 27, 1899 ng mga tropang Pilipino dahil sa paratang ng espiya, habang kinukunan niya ng litrato ang loob ng teritoryo ng mga Pilipino—ilang araw bago sumiklab ang Digmaang Pilipino-Amerikano. Kasama niya noon ang mga sundalong Amerikano na nakasibilyan. Ikinulong sila bilang mga bihag sa Malolos sa ilalim ng mahigpit na pagbabantay.
Nang sumiklab ang digmaan noong Pebrero 4, 1899, nagalit ang mga Pilipino at nagtangkang saktan si Sonrichsen, ngunit siya’y ipinagtanggol at iniingatang mabuti ng mga guwardiyang Pilipino sa piitan. Habang lumalaganap ang labanan at umuusad ang mga Amerikano mula sa Maynila, umatras ang mga Pilipino pa-hilaga, kasama ang lahat ng mga bihag—kabilang ang karamihang Kastila at si Sonrichsen.
Noong Abril 22, dumating sa San Isidro, Nueva Ecija ang iba pang mga Amerikanong bihag na sina Tenyente Gilmore at ang mga sundalo niya na nabihag ng mga Pilipino sa Baler, Tayabas (ngayo'y Quezon) sa isang operasyong pagsagip na iniutos ni Admiral Dewey para iligtas ang mga sundalong Kastila na kinubkob sa simbahan.
[Tala ng May-akda: Si Tenyente Gilmore at labing-apat na kasapi ng tripulante ng gunboat Yorktown ng Amerika ay ipinadala ni Dewey noong Abril 1899 sa Baler, Tayabas upang sagipin ang puwersang Kastila na binubuo ng 80 sundalo, 3 opisyal, at 2 pari, na kinubkob sa isang simbahan ng humigit-kumulang 400 Pilipinong rebolusyonaryo, karamihan ay may hawak na Mauser rifles. Inambus at nabihag ng mga Pilipino ang mga Amerikano, dinala sa San Isidro, at pagkatapos ay inilipat sa Vigan. (Everett, 421).]
Noong Hunyo, nagkasakit nang malubha si Sonrichsen at dinala sa Vigan upang gamutin sa isang ospital ng mga Pilipino at inalagaan ng isang nars. Makalipas ang ilang panahon, inilipat siya sa Abra, kung saan pinayagan siyang malayang gumalaw. Doon, nagturo siya sa isang paaralang Pilipino at tumanggap ng sahod na katumbas ng isang tenyente sa hukbong Pilipino. Sa panahong iyon, napansin niyang ang mga Pilipinong wala pang tatlumpung taong gulang ay marunong nang bumasa at sumulat—kung hindi man sa Espanyol, ay sa sarili nilang wika. Napansin din niyang sinasamantala ng mga Pilipino ang bawat pagkakataon upang matuto at mapaunlad ang sarili.
Noong Nobyembre, tumakas si Sonrichsen at hinirang bilang tagapagturo at tagasalin-wika ng puwersa ni Heneral Young ng Estados Unidos. Sa tungkuling ito, nagkaroon siya ng pagkakataong ihambing ang pamahalaang itinatag ni Aguinaldo at ang pamahalaang kontrolado ng mga Amerikano. Kung siya raw ang papipiliin, mas pipiliin niya ang pamahalaan ni Aguinaldo. Ilan sa kanyang mga obserbasyon: May disiplina ang mga sundalong Pilipino at makatao sa pakikitungo sa mga bihag, may paaralan sa bawat bayan, kahit may digmaan, may isang mahusay na kolehiyo sa Vigan, mahigpit na ipinagbabawal ang sabong, na pinapayagan naman ng mga Amerikano, ang mga Amerikanong opisyal ay hindi nauunawaan ang mga katutubo—takot, at hindi paggalang, ang kanilang ipinupukaw
Narito ang isang liham mula kay Sonrichsen na hinango ng buo mula sa aklat ni Petigrew, "The Course of Empire," opisyal na tala ni Senador R. F. Pettigrew (Pettigrew, 298–299), na nagkukuwento tungkol sa kanyang pagkabihag at mga obserbasyon:
"NEW YORKDisyembre 26, 1900GINOO:"Bilang tugon sa iyong liham noong ika-20, buong puso kong iniaalay ang anumang tulong na maaari kong maibigay. Matapos ang pakikipag-ugnayan sa Scribner’s Sons, kung saan ako may kontrata para ilathala ang aking aklat tungkol sa Pilipinas, nalaman kong wala silang tutol sa aking pagiging anti-imperialist sa harap ng publiko, bagamat ang aking salaysay ay may layuning maging patas. Ito ay isang tuwirang ulat ng aking sampung buwang karanasan bilang bilanggong-digma sa mga insurrecto ng Luzon, na nagsasalaysay ng mga pangyayari batay sa aking nasaksihan, anuman ang panig pampolitika. Ang mambabasa na lamang ang bahalang humusga—subalit tiyak na mapapabor ito sa panig ng mga Pilipino.
"Tungkol sa mga tunay na pangyayaring hiniling ninyo, medyo naguguluhan ako kung alin ang maaaring mas mapakinabangan ninyo. Kung ang tinutukoy ninyo ay yaong mga galing sa sarili kong karanasan, ikalulugod kong tumulong. Marahil ay mas mabuting bigyan ko kayo ng maikling buod:
"Noong Enero 27, 1899, umalis ako ng Maynila kasama ang isang kaibigan at pumasok sa teritoryo ng mga insurrecto upang kumuha ng mga larawan. Inaresto kami bilang mga espiya at dinala sa kabisera ng mga insurrecto sa Malolos, at doon kami ikinulong hanggang sa sumiklab ang digmaan makalipas ang isang linggo. Sa totoo lang, may karapatan ang mga Pilipino na ituring kami bilang mga espiya, sapagkat kami ay nakasibilyan at may dalang kamera—ang aking kasama ay nakilala bilang kasapi ng hukbong Amerikano.
"Nang pumutok na ang labanan, nagkaroon ng matinding kaguluhan sa Malolos. Isang galit na grupo ang nagtipon sa labas ng bilangguan kung saan kami nakakulong at nagtangkang hilahin kami palabas, ngunit ang mga guwardiya—na pawang mga regular na sundalong insurrecto—ay pumagitna at ipinagtanggol kami hanggang nailipat kami sa mas ligtas na lugar. Ang pangyayaring ito ay patunay na ang mga insurrecto ay hindi mga barbaro o armadong mga manggugulo, kundi mga disiplinadong mandirigma na may kaalaman sa mga alituntunin ng pandaigdigang batas.
“Ipinabatid din sa amin ng mga opisyal na Pilipino makalipas ang ilang araw na ang pagsiklab ng digmaan ay dulot ng pagkakamali ng isang sundalong bantay (sentry), at sila’y nagmadaling humingi ng paumanhin at nag-alok na magbayad-pinsala. Ngunit tumanggi si Heneral Otis na isaalang-alang ang alinmang alok na pakikipagkasundo.
"Noong Marso, dahil sa muling pag-igting ng kampanya ng mga Amerikano, napilitang umatras ang mga rebolusyonaryo patungong San Isidro, at isinama nila kami roon. Minsan ay mahirap ang naging trato sa amin, ngunit ito ay dahil sa kalagayan at hindi sa kagustuhan ng mga Pilipino, na sa kabuuan ay tila nais gawing mas matiisin ang aming kalagayan.
"Sa San Isidro, sumama sa amin sina Tenyente Gilmore at ilan sa kanyang mga tauhan noong Abril 22. Noong Mayo, muli kaming naglakbay kasama ng ilang daang Kastila, patuloy na umatras hanggang sa, noong Hunyo, narating namin ang Vigan, kabisera ng lalawigan ng Ilocos sa hilaga.
"Dito, ilan sa amin ay nagkasakit nang malubha at dinala sa lokal na ospital. Kapos ang mga gamot at kakayahang medikal. Gayunpaman, pantay ang naging pagtrato sa amin tulad ng sa mga sugatang Pilipino—ang mga kababaihan ay nag-alaga sa amin na tila sarili nilang mga kapamilya. Noong Setyembre, dinala kami pataas ng Ilog Abra patungong Bangued, sa puso ng mga kabundukan ng Abra, at doon ay pinayagan kaming malayang gumalaw sa bayan, at kami'y inalagaan nang maayos. Ako ay nakapagturo sa isang paaralan dito, at tinanggap ang sahod na halos katumbas ng isang ikalawang tenyente sa hukbong rebolusyonaryo. Marami sa aking mga kasamahan ay gayon din, partikular ang mga marunong magsalita ng Espanyol.
"Kahit may digmaan, ang mga Pilipino ay nagtayo ng mga paaralan sa bawat bayan, at ang Vigan ay may ipinagmamalaking mahusay na kolehiyo na patuloy ang klase na parang panahon ng kapayapaan. Nang dumating ang mga Amerikano, binuwag ang mga paaralan at kolehiyo, at ang mga gusali ay kinumpiska at ginawang kampo-militar.
"Napansin ko rin na halos lahat ng Pilipinong wala pang tatlumpung taong gulang ay marunong bumasa at sumulat, kung hindi man sa Espanyol, ay sa sarili nilang wika. Pinigilan ng mga prayleng Kastila ang pag-aaral ng wikang Espanyol, kaya’t ang mga maralitang mamamayan ay natuto lamang ng mga aralin sa paaralang kumbento: pagbasa at pagsulat sa katutubong wika, kasaysayan ng Bibliya, pag-awit ng mga salmo, at simpleng aritmetika. Ngunit sa tuwing may pagkakataon, ang mga tao mula sa lahat ng uri ng pamumuhay ay sabik matuto at magsikap umunlad.
"Noong Nobyembre, matagumpay akong nakatakas at hinirang bilang gabay at tagapagsalin-wika ng puwersa ni Heneral Young. Sa tungkuling ito, nagkaroon ako ng pagkakataong ikumpara ang pamahalaan ni Aguinaldo at ang pamahalaang kontrolado ng mga Amerikano. At masasabi kong ako ay humantong sa konklusyong pumapanig sa pamahalaan ni Aguinaldo. Ang mga tao ay mas hindi kontento at patuloy na lumalala ang kanilang pagkadismaya. Ang mga opisyal naming Amerikano ay tila hindi nauunawaan ang mga katutubo—takot, sa halip na paggalang, ang kanilang naidudulot.
"Ang sabong, na mahigpit na ipinagbabawal ng mga rebolusyonaryo, ay malayang pinahihintulutan sa teritoryong kontrolado ng mga Amerikano.
"Mas mabigat na ngayon ang buwis kaysa dati, at dahil sa mga sundalo natin ay labis na tumaas ang presyo ng mga produktong pagkain kaya't labis ang pagdurusa ng mga maralita dahil sa kakulangan.
"Ito ang mga katotohanang inihaharap ko sa inyo ngayon, ngunit hindi ko masasabi kung ang mga ito'y angkop sa inyong layunin o hindi. Kung nais ninyong malaman ang karagdagang detalye, ikalulugod kong tumugon—para na rin sa adhikaing buong puso kong sinusuportahan.
"Lubos na gumagalang,
ALBERT SONRICHSEN"
<><><>-o-O-o-<><><>
No comments:
Post a Comment