Noong Setyembre 28, 1901, inatake ang himpilan ng mga Amerikano sa Balangiga, Samar ng puwersa ng mga gerilyang Pilipino sa pamumuno ni Valeriano Abanador, ang lokal na Hepe ng Pulisya, na tinulungan ng mga opisyal-gerilya na sina Kapitan Eugenio S. Daza at Sargento Pedro Duran Sr., lahat ay nasa ilalim ng utos ni Heneral Vicente Lukbán at katuwang ang mga mamamayan ng nayon.
Sa 74 na sundalo ng Kompanya C ng ika-9 na U.S. Infantry na nakatalaga sa nasabing himpilan, 50 ang napatay o namatay sa kanilang mga sugat, at 24 ang nakatakas, kung saan 20 ay sugatan.
Ang pag-atake ay bunga ng pamimilit sa sapilitang paggawa na ipinataw ng Amerikanong opisyal sa mga taga-Balangiga upang linisin ang bayan. Kinulimbat mula sa kanilang mga tahanan ang mga malulusog na kalalakihan at ipinagtrabaho ng ilang araw sa ilalim ng matinding init ng araw, bantay-sarado, at hindi pinapayagang makauwi. Kaunti lamang ang ibinigay na pagkain at tubig, at ipinatulog sila sa dalawang tent na masikip at basa.
Pagkatapos, sa mungkahi ng presidente ng bayan, may humigit-kumulang walumpung lalaki mula sa karatig-nayon ang nagboluntaryong magtrabaho kahit walang bayad, basta’t maituturing na kabayaran ito sa kanilang buwis. Sumang-ayon ang Amerikanong opisyal, hindi niya namalayang ito’y isang patibong, dahil ang mga lalaking iyon ay mga kasapi ng kilusang gerilya ni Heneral Vicente Lukbán.
Habang nag-aalmusal ang mga Amerikano noong umaga ng Setyembre 28, bigla silang inatake ng mga gerilya at ng mga taga-nayon na may dalang bolo. Ito’y naging isang masaker — dugo, bituka, utak, at mga bangkay ay nagkalat sa buong kampo.
Ang sumunod ay isang madugong pagganti mula sa mga Amerikano. Bukod sa pagsunog ng buong bayan ng Balangiga at pamamaslang sa bawat Pilipinong makita, isinagawa ni Heneral Jacob H. Smith ang paghihiganti para sa pagkamatay ng mga sundalong Amerikano laban sa buong populasyon ng Samar, na ayon sa American Encyclopedia, noong 1881 ay may populasyong mahigit sa 250,000 katao at saklaw na sukat na 5,000 milyang parisukat.
Iniutos ni Smith ang lubusang panununog sa Samar at ang pagbagsak nito sa pagiging isang masukal na “ilang” kung saan kahit ang mga ibon ay hindi raw mabubuhay. (Storey, p. 32)
Mula sa liham ni Kalihim Root ng Kagawaran ng Digmaan ng Estados Unidos sa Pangulo noong Hulyo 12, ganito umano ang pasalitang tagubilin ni Heneral Smith:
“Ayokong may mahuling buhay. Nais kong pumatay at magsunog kayo: habang mas marami kayong pinapatay at sinusunog, mas ikagagalak ko ito,” at dagdag pa niya, nais niyang patayin ang lahat ng taong maaaring magdala ng armas at aktwal na lumalaban sa Estados Unidos. Nang tanungin ni Major Waller kung anong edad ang limitasyon, itinakda niya ito sa sampung (10) taong gulang pataas.” (Salin mula Ingles sa Storey, 33)
Narito ang isang salaysay mula sa aktwal na nakaranas ng insidente sa Balangiga:
“Kakabalik pa lamang ng Ika-9 na U.S. Infantry mula sa ekspedisyon sa Tsina. Naglingkod ito nang kahanga-hanga roon; lumahok sa pagsakop sa Tientsin, at kabilang sa mga unang yunit na umakyat sa pader ng Imperyal na Lungsod sa Peking. Matapos ang paghupa ng kilusang Boxer sa Tsina, bumalik ito sa Pilipinas at ikinalat sa maliliit na himpilan sa iba’t ibang bahagi ng kapuluan. Noong Agosto 11, 1901, ipinadala sa Samar ang Kompanya C at sinakop nito, nang walang paglaban, ang baybaying bayan ng Balangiga. Nagpakita ng pakikipagkaibigan ang mga opisyal ng bayan sa mga Amerikano. Ang kompanya, na may 74 na sundalo, ay tumuloy sa mga gusaling pampubliko ng bayan. Ang komandante ng yunit ay si Kapitan Thomas W. O’Connell, nagtapos sa West Point, batch 1894. Ang pangalawang opisyal, si Lieutenant E. C. Bumpus, ay naglingkod sa buong panahon ng Himagsikan sa Luzon at kasama ng regimentong ipinadala sa Tsina. Si Major Richard S. Griswold, na nakatalaga bilang manggagamot ng yunit, ay may karanasan sa buong panahon ng Himagsikan. Karamihan sa mga sundalo ng kompanya ay mga beterano—ilan ay nakaranas ng kampanya sa Cuba, marami sa Himagsikan sa Luzon, at lahat ay lumahok sa kampanya laban sa Boxer Rebellion. Isa sa kanila ay miyembro ng tripulante ng barkong Olympia sa Labanan sa Look ng Maynila.”
“Alam ng lahat na ang matatag na pinunong si Vicente Lukbán ay aktibong kumikilos sa buong isla ng Samar, ngunit dahil nakatuon lamang ang kanyang mga gawain sa pagkaka-organisa ng mga kawawang mamamayan sa mga liblib na lugar, o sa pag-atake sa maliliit na patrol ng mga sundalong Amerikano, hindi inasahan na magdudulot siya ng seryosong problema.
“Nang maitatag nang kumportable ang yunit sa Balangiga, nagsimulang linisin ni Kapitan O’Connell ang buong bayan. Inutusan niya ang lokal na Presidente ng bayan na tipunin ang mga mamamayan upang paglinisin sa mga tambak ng basura at kalat na naipon sa mga lansangan sa loob ng maraming taon, pati na ang mga damong ligaw na hayaan nang lumago sa ilalim ng mga bahay at sa kalsada. Sa pagreklamo ng Presidente na nahihirapan siyang hikayatin ang mga tao na boluntaryong magtrabaho, nilibot ng kompanya ang buong bayan at pinilit ang mahigit isandaang malalakas na lalaki na magtrabaho habang binabantayan. Makalipas ang ilang araw, iminungkahi ng Presidente ng bayan at ng hepe ng pulisya na dahil may ilang mga taga-bundok na kailangang magtrabaho bilang bayad sa buwis, mainam na tipunin sila sa Balangiga upang tumulong sa gawain. Sumang-ayon si O’Connell, at makalipas ang dalawang araw, walumpung katutubo ang dinala at pinatuloy sa mga tent na hugis-konong malapit sa kampo ng mga sundalo. Nang maglaon ay nalamang ang mga lalaking ito ay mga piling mandirigmang may bolo mula sa puwersang gerilya ni Heneral Lukbán.
“Sa gabi ng Setyembre 27, 1901, si Lieutenant Bumpus, kasama ang ilang tauhan, bumalik mula sa bayan ng Basey, mga dalawampung milya ang layo, dala ang koreo ng kompanya. Ang Basey ay nasa kabila lamang ng makitid na kipot ng San Juanico mula sa mas malaking bayan ng Tacloban sa isla ng Leyte, kung saan may malalaking himpilan ng sundalo. Apat na buwan nang walang natatanggap na sulat ang Kompanya C, kaya’t tuwang-tuwa ang mga sundalo sa malaking sako ng sulat na dala ni Bumpus. Doon din nila unang nalaman ang tungkol sa pagpaslang kay Pangulong McKinley, na naganap tatlong linggo na ang nakalipas.
“Pagsapit ng alas-sais y medya ng umaga kinabukasan, gising na at abala na ang buong kompanya, sabik na sabik ang mga sundalo na basahin ang kanilang mga sulat. Ang mga katutubong manggagawa ay nakaayos na sa linya malapit sa barracks, pinangangasiwaan ng sibilyang hepe ng pulisya. Tatlong bantay (sentries) ang naka-duty. Ang natitirang bahagi ng kompanya ay kumakain ng agahan sa panlabas na kusina, mga tatlumpung yarda mula sa barracks. Tanging sa oras lamang ng pagkain hindi pinapayagang magbitbit ng baril ang mga sundalo.
“Habang tila tahimik at normal ang lahat, lumapit ang hepe ng pulisya ng bayan sa isa sa mga bantay at walang babala’y sinunggaban ang kanyang riple at binugbog siya gamit ang butt ng baril. Agad na tumunog ang mga kampana ng simbahan, tumunog ang mga tambuli (conch shells) mula sa kabundukan, at ang buong kalalakihan ng Balangiga, kasama ang mga bolomen mula sa puwersa ni Lukbán, ay sumalakay sa Kompanya C.
“Ang ilang nakaligtas sa masaker na ito ay nakapagbigay ng malinaw at detalyadong salaysay tungkol sa tunay na nangyari. Ang tatlong bantay na may dalang riple ay napatay sa isang iglap. Isang pangkat ng mga katutubo na nagkukubli sa simbahan ay sumugod sa tirahan ng mga opisyal, na matatagpuan sa kumbento sa tapat ng barracks. Si Kapitan O’Connell, na naabutang nakapadyama, ay tumalon mula sa ikalawang palapag ng kanyang silid, sinubukang tumawid patungo sa barracks, ngunit inalihan ng dalawampu hanggang tatlumpung mandirigmang may bolo, at pinagtataga hanggang sa mamatay. Si Lieutenant Bumpus ay nabigla habang nakaupo sa upuan sa kanyang silid, hawak pa ang koreo sa kanyang kandungan; isang hataw ng bolo sa tulay ng ilong ang naghiwa sa buong unahang bahagi ng kanyang ulo. Siya ay natagpuang ganoon ang kalagayan ng mga nakaligtas. Si Major Griswold, ang manggagamot, ay pinagtulungan at tinaga hanggang mamatay, walang kahit katiting na pagkakataong makaligtas.
“Sa tapat ng kalsada, nakaupo sa mga hapag-kainan ang karamihan ng tropa at halos lahat ay napatay bago pa man makabangon. Ang Unang Sargento, na nahuling naghuhugas ng kanyang kit pangkain, ay hiniwa ang ulo sa gitna ng isang hampas ng palakol. Isang sargento naman ay potol ang ulo at bumagsak ito sa kanyang plato, habang may hawak pa siyang kutsilyo at tinidor. Ang kusinero ng kompanya, isa sa iilang nakaligtas, ay nagkataong may ilang sandatang maaring gamitin. Ibinalibag niya ang isang kaldero ng kumukulong kape sa unang grupo ng mga mandirigma na sumugod sa kanya at pinanatili ang depensa gamit ang mga delatang pagkain hanggang sa maubos. Pagkatapos, dumampot siya ng meat cleaver at naglaban habang patungo sa barracks kung saan naroroon ang mga riple.
“Ang iilang sundalong nakabangon at nakaligtas sa unang bugso ng atake ay dumampot ng anumang sandatang abot-kamay—piko, pala, bat ng baseball, pamalo, at kahit bolong nasamsam sa isang katutubo. Tatlong sundalo ang umakyat sa tambak ng bato at lumaban gamit ang mga bato. Si Sargento George F. Markley, isang tao ng dambuhalang pangangatawan, kahit sugatan, ay nakarating sa barracks sa pamamagitan ng pagpapadyak at pagpapalo sa mga kalaban. Nakadampot siya ng riple at nagpaputok ng mga bala ng Krag-Jorgensen sa mga katutubong nakapaligid sa kanya. Isang sundalo ang nakarating sa barracks, ngunit nasunggaban ng tatlong katutubo at pinagtataga. Ang kamay niya ay nakaabot sa isang baril na nahulog sa gitna ng kaguluhan, at sa huling pagsisikap ay nabaril niya ang mga umatake sa kanya, kaya’t nakaligtas.
“Dahil sa labis na pagkaka-outnumber, tinadtad na parang mga baboy ang mga Amerikano. Nagkalat sa plaza at barracks ang utak at bituka ng mga sundalo. Ang ilan na nagtangkang tumakas sa tubig malapit sa dalampasigan ay pinaghanap gamit ang bangka at pinagtataga hanggang mamatay.
“Labinlimang minuto matapos magsimula ang atake, lahat maliban sa lima sa 74 na sundalo ng kompanya ay napatay o nasugatan. Sa mga sugatan, labindalawa ang nakatayo pa at sa ilalim ng depensang putok ni Sargento Markley ay muling nagsama-sama at nakakuha ng mga riple. Ang maliit na pangkat na ito, sa kabila ng labis na kakulangan sa bilang, ay nagpaputok ng riple hanggang sa uminit ang mga ito at tuluyang napaurong ang mga bolomen palayo sa barracks.
“Sa mabilisang pagsusuri, nakita na hindi kayang ipagtanggol ng maliit na grupo ang buong bayan. Kaya’t nagpasya silang tumakas sa pamamagitan ng bangka patungo sa pinakamalapit na himpilan ng Amerikano. Habang binabaril ng mga katutubo mula sa malayo, isinakay ni Sargento Bentron ang grupo sa limang barotas (mga maliit na bangkang hukay) na natagpuan malapit, at nagsimulang tumungo sa Basey. Iniwan nila sa Balangiga ang mga bangkay, 56 na riple, at ilang libong bala. Bago umalis, sa kapalit ng dalawang sugatan, ibinaba ng mga nakaligtas ang bandila ng Amerika sa city hall at dinala ito sa kanila.
“Ang paglalakbay patungong Basey ay halos kasing lala ng masaker. Ang mga barota, makikitid at marurupok, ay mabagal sumagwan. Sa kalagitnaan ng biyahe, napuno ng tubig ang isang barota na may apat na tao at dahan-dahang inanod pabalik sa pampang. Dalawa sa mga ito ay pinagtataga hanggang mamatay. Ang dalawa naman, tumakbo at nagtago, kalauna’y nakahanap ng ibang bangka at nasagip ng isang steamer kinabukasan.
“Isa pang bangka na may dalawang tao ang inanod papalapit sa pampang at ang mga sakay nito ay pinaslang. Ang natitirang tatlong bangka, na may sapat na tao upang sumagwan, ay dahan-dahang naglayag sa baybayin patungo sa Basey. Pagsapit ng tanghali, naubos na ang inuming tubig at ang pag-inom ng tubig-alat ay nagpalala sa paghihirap ng mga sugatan. May ilang bangka ng katutubo, armado ng sibat at bolo, ang nagtangkang sumalakay, ngunit napaurong sila ng putok ng ilang Amerikano. May ilang pagtatangkang lumapag sa pampang ngunit napigilan dahil sa dami ng katutubong armado ng sibat at ilang riple. Sumunod pa ang isang grupo ng mga pating, na naakit ng dugo mula sa mga bangka. Sa iisang sundalo na may kakayahang magsalita, nakarating sila sa Basey pagsapit ng alas-tres y media ng madaling-araw. Sa 26 na nakaligtas, 22 ang sugatan, at dalawa ang namatay sa daan.
“Ang Kompanya G ng Ika-9 na Infantry, sa ilalim ni Kapitan Edwin V. Bookmiller, ay nakatalaga sa Basey. Kumuha siya ng serbisyo ng barkong 'Pittsburg' na nasa Tacloban, at kasama ang 55 sundalo, agad silang tumungo sa Balangiga at dumating pagsapit ng tanghali ng parehong araw. Napalayas nila ang mga Insurrecto nang walang gaanong pagtutol, ngunit ang tanawing kanilang inabutan ay kakila-kilabot. Nasusunog ang barracks, kasama ang mga bangkay ng mga Amerikanong sundalo. Ang ibang bangkay ay inihulog sa balon. Isang sargento at ang aso ng kompanya ay natagpuang natabunan ng harina sa kusina, ang mata ng aso ay tinanggal at pinalitan ng bato. Si Lieutenant Bumpus ay natagpuang walang mata at ang kanyang mukha ay pinahiran ng matamis na palaman upang dayuhin ng langgam. Ang ibang bangkay na hindi natupok sa apoy ay hubo’t hubad at sinira sa iba’t ibang paraan. Inilibing ni Kapitan Bookmiller ang tatlong opisyal at dalawampu’t siyam na sundalo sa plaza, sinunog ang bayan, at bumalik sa Basey.
Gayunman, kahit sila’y nabigla, ipinaglaban ng mga Amerikano ang kanilang buhay nang buong tapang. (Saliin mula Ingles sa Herman, 197–202)
<><><>-o-O-o-<><><>
No comments:
Post a Comment