May mga lumalabas na salaysay tungkol sa pagkamatay ng magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio. Mayroong nagsasabing si Andres ay pinatay noong ika-2 ng Abril, 1897 at hindi noong ika-10 ng Mayo ng taon ding yaon, at ang inulat na paglilitis ay hindi tutoo kundi gawa-gaawa lamang. Ang iba namang salaysay ay nagsasabing hindi binaril ang magkapatid kundi tinaga ng gulok, at may nagsabi pang pinaghati-hati daw ang katawan.
Ang ganitong uri ng ikinakalat na salaysay ay nakasisira lamang sa tunguhin ng ating kasaysayan – na ang layunin ng pagtuturo nito ay hubugin ang pagka-makabayan ng kabataan, Ang mga haka-hakang salaysay na ito ay nagdadagdag lamang na gatong sa kumukulong pagtatalo tungkol sa pagkamatay ng magkapatid na Bonifacio, at dinurumihan ang alaala ng mga bayaning nagpakahirap para sa bayan, lalo na’t pinagbibintangan ang taong namuno sa pagpapabagsak ng kapangyarihan ng kastila sa kapuluuan, nagbigay ng ating pambansang watawat at awitin, at nagtayo ng unang republika ng Pilipinas, si Don Emilio Aguinaldo.
Ang Tutoong Nangyari kay Bonifacio
Ang
tanging mapapagkatiwalaang ulat tungkol sa pagkamatay ng magkapatid na
Bonifacio ay ang mahabang sulat na may petsang ika-27 ng Hunyo taong 1929 na
sinulat ni Lazaro Makapagal para kay Jose P. Santos. Si Makapagal ay dating komandante ng Hukbong Naghihimagsik
ng Pilipinas. Siya at apat na sundalo ay
naatasang tuparin ang pasya ng Hukumang-Digma, kaya’t sila ay hindi lamang ang
taga-ganap ng utos ng pagbaril kundi sila ang tanging saksi ng mga
pangyayari. Anumang salaysay na hindi
galing sa limang taong ito ay hindi dapat pansinin o pagkaabalahan.
Napasok si Santos sa usapan dahil nang panahong iyon sinusulat niya ang aklat na pinamagatang “Si Andres Bonifacio at ang Himagsikan”. Kinailangan niyang isama sa aklat ang tutoong pangyayari ng pagbaril sa magkapatid, kaya pinakiusapan niya si Makapagal na isalaysay sa kanya ang mga pangyayari. Una’y nagpadili-dili si Makapagal, ang sabi ay natabunan na ng panahon ang ang bagay na ito at halos lahat ng nakatira sa paligid na Maynila ay tanto ang mga pangyayari. Nguni’t sa huli’y pumayag na rin si Makapagal, at ngayon ay mayroon tayong ulat na nagsasaad kung paano namatay ang magkapatid na Bonifacio sa pamamagitan ng isang nilagdaang kasulatan.
Matatandaan na binawi ni Pangulong Aguinaldo ang hatol na kamatayan at pinalitan ng ipatapon na lamang sa malayong pook ang magkapatid (Kalaw-Teodoro[Court-Martial], 39). Ang abogado ni Andres ay lumagda sa utos-patawad na katunayang nabasa niya ito, nguni’t si Andres ay hindi nakalagda dahil sa sugat na tinamo sa kayang braso noong sila at mga kawal na dumakip sa kanya ay nagpalitan ng putok (Taylor[I], 330; Kalaw-Teodoro[Court-Martial, 40-41).
Kaya naman ang magkapatid ay di nagakalang sila ay babarilin at sa halip ay sasamahan lamang sa lugar ng kanilang pagtatapunan. Nang ang magkapatid at mga kawal ay namamahinga pagkatapos ng mahabang nilakad hiniling ni Andres kay Makapagal na buksan ang sobre na may lamang utos ng Hukumang-Digma upang malaman kung saan sila dadalhin at iiwanan. Pumayag si Makapagal. Binuksan niya ang sobre at binasa ng malakas ang nilalaman ng sulat. Ang magkapatid ay laking gulat nang marinig nila ang salitang sila pala ay babarilin.
Ayon kay Makapagal, inuna nila si Procopio. Dinala siya sa kaloob-looban ng gubat at doon nila siya binaril. At binalikan nila si Andres na binabantayan ng dalawang kawal. Lumuhod si Andres kay Makapagal at nagmakaawa. Nang hindi matinag si Makapagal kumaskas ng takbo si Andres. Hinabol siya ng mga kawal at inabutan siya sa may tabi ng ilog at doon siya binaril. Inilibing ang magkapatid sa mababaw na hukay dahil wala silang magamit kundi bayoneta, at tinakpan na lamang ng mga sanga ng punong kahoy.
Ang sabi ni Makapagal, hindi niya makakalimutan ang araw ng ika-10 ng Marso, 1897, dahil ito ang araw ng pagsalakay ng mga Kastila sa bayan ng Maragondon. Nagkaroon ng katakot-takot na patayan sa plasa at sa harap ng simbahan at siya nga daw ay tinamaan pa ng tatlong ligaw na bala.
Ang Sulat ni Lazaro Makapagal
Narito ang sulat ni Lazaro Makapagal kay Jose P Santos na may petsang ika-27 ng Hunyo taong 1929:
“G. Jose' P. Santos
1017 Pennsylvania, Malate, Manila
“Ginoo:
“Sumulat po ako sa inyo ukol doon sa sinabi ninyo
sa akin na bigyan ko kayo ng sulat bilang paliwanag sa aking ‘actuacion militar’
sa nangyari sa magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio na may 30 taon na
marahil ang nakalampas. Kaya hindi ko kayo mabigyan lugod ay dahil sa
napakatagal na at lahat ng mga taga paligid ng Maynila ay alam na iyon. Tila
lipas na sa panahon at hindi na kailangan. Gayon man po ako'y magpapaunlak at
ganito ang nangyari:
“Noong umaga ng ika-l0 ng Mayo, 1897, araw na
inilusob ng hukbong kastila sa bayan ng Maragondong, Kabite, pagtugtog ng diana
ay humarap sa akin ang isang ordenansa at sinabing: ‘Komandante, kayo po'y
ipinatatawag ni Heneral Noriel.’ Madali akong nagbihis at humarap agad. Matapos
kong magbigay-galang na sinagot niya ng gayon din ay iniabot, sa akin ang isang
sulat na nasa loob ng isang sobreng nakapinid at ang wika: Komandante, ang sulat
na ito ay para.sa iyo datapuwa't huag ninyong bubuksan. Ganito ang inyong
gagawin: Paroon kayo agad sa Kuwartel at sabihin kay Koronel Ritual na bigyan
kayo ng apat na sundalo, pagkatapos ay paroon kayo sa Ermita at kunin ninyo ang
magkapatid na preso na si G. Andres at Procopio Bonifacio, dalhin ninyo si-la
sa bundok ng Tala. Pagdating doon, buksan itong sulat, basahin. ng malakas sa
harap nilang dalawa, at sundin ninyong mahigpit kung ano ang sinasabi sa
loob.niyan. Pqgkaabot sa aking kamay ay sinabing magmadali ako. at papasok noon
ang mga kastila.
“Lumakad na akong patungong Kuwartel. Humarap ako
kay koronel Ritual at sinabi ko sa kanya ang utos ng Heneral kaya madali akong
binigyan ng apat na kawal. Kaming lima ay nagpunta sa
Ermita. Pagdating namin sa bahay ay tinawag ko ang dalawa. at sinabi kong
sila'y ipinadadala sa bundoking Tala, kaya't sila'y manaog agad at dadalhin ko
roon. Nanaog naman sila dala ang mga damit. Nagtungo na kami sa Tala. Habang
lumalakad ay itinatanong sa akin na baka raw sila ay babarilin. Sinabi kong
hindi at ang orden sa akin ay dalhin sila sa bundok ng Tala upang ilayo marahil
sa laban. Itinanong kung ano raw ang balita ko na gagawin sa kanila. Sinagot
kong. ako'y isang Komandante lamang ng ‘fuerza’, malayo sa mga pinuno, pirme sa
kuwartel kaya ako'y walang balitang tinatanggap kundi puro utos at trabajo.
Habang lumalakad kami ay naguusap na mapayapa. Wala silang anomang kutob ng
loob at ako, kaya pati mga kawal ay hindi handa sa panganib. Nang dumating na
kami sa, isang pook na. may bundok na munti, tila bilog, malapit sa kawayanan,
kabila ng tubigan, harap sa Norte, tanaw namin ang bayang Maragondong,
kanan,ang sikat ng araw. at sa likod ay tanaw ang bundok buntis, ay niyaya nila
akong magpahinga raw muna kami at sila'y pagod. Pumayag ako. Nagupuan kaming
lahat sa pinakapaa ng bundok na munting bilog, harap sa, tubigan at kawayanan.
Nang malaon na nang kaunti ay sinabi sa akin ni don Andres: ‘Kapatid, malapit
na rin lamang. tayo sa. bunndok ng Tala ay baka mabubuksan na iyong pakete o
sulat. at ng malaman natin kung saan, mo kami iiwan’. Alang-alang sa pakiusap
ay pumayag ako. Akala, ko'y sa pangulo sa Tala, doon sila ibibigay. Dahil sa
sabing basahing malakas sa harap nila at ng malaman kaya binasa ko naman ng malakas
ang nilalaman na humigit kumulang ay ganito:
“G. Komandante Lazaro Makapagal:
“Alinsunod sa utos ng Consejo de Guerra na
ginanap. sa Maragondong noong ika 8 nitong, Mayo laban, sa magkapatid na sina
G. Andres at Procopio Bonifacio, hinatulang barilin upang mamatay. Sa
pamamagitan nito, kayo at mga, kawal na nasa, ilalim ng inyong kapangyarihan.
ay inuutusan upang ganapin ang nasabing hatol na barilin ang dalawang
magkapatid.
“Ipinatatalastas sa inyo na sa ano mang kapabayaan
o kakulangan ng pagsunod sa utos na ito, ay pananagutan at ipapataw sa inyo ang
bisa at kautusagV -nasasabi sa, Codigo de Enjuiciamento Militar Espanol.Dios
ang mag-ingat sa inyo sa mahabang panahon
.”Maragondong 10 -de Mayo -de 1897.
MARIANO NORIEL.
“Nang maringig nila ang wikang barilin, ang magkapatid
ay napatigil ang pagbasa ko dahil sa ang Procopio ay napalukso sa upo sabay ang
wikang ‘Naku Kuyang!', Ang Andres ay napaluhod na akmang ako'y yayapusin, sabay
na napasigaw ang wikang ‘Kapatid, patawarin mo ako’ Ako naman ay umigtad at ang
minamatyagan ko ay ang kilos ng Procopio dahil sa malakas kay sa Andres ay baka
ako maunahan. Kinabahan ako ng takot na baka lumaban o makawala at makapagtago
sa kagubatan. Awa sa kanila at takot sa nag-utos ang naghari sa akin. Paano
ako? At ako'y sumigaw ng ‘Peloto paren! Carguen Armas!' Nang maringig nilang
naglalagitikan na ang mga gatilyo ng pusil: sa pagkakarga, sila'y tumahimik na.
Nang makargahan ang mga pusil hinarap ko ang Procopio, sinabi kong: ‘Defrenten
Mar!’ Itinuro ko ang dinaanan, isang landas na munti, patungo sa loob ng gubat.
Sa loob ng gubat ay tinupad namin ang utos ng Consejo de Guerra. Pagkatapos ay
binalikan ko ang Andres na binabantayan ng dalawang kawal. Nang ako'y makita
niya ay paluhod na sinabi sa aking ‘Kapatid, patawarin mo ako!’ Ako noon ay nasa panganib din na gaya niya.
Nagdaramdam siya ay nagdaramdam din ako, ngunit ‘Wala akong magagawa’ ang
naging sagot ko sa kanya. Nang makita niyang hindi siya makapamamanhik sa akin
ay biglang tumakbo. Tinungo ang kagubatan, kaya hinabol namin. Inabot namin sa
tabi ng ilog, pinakasulok ng isang ilog na munti. Sa malaki siya naroon at ang
munting ilog ay pinaka sanga. Doon namin siya binaril. Pagkatapos ay tinangka
naming ibaon, bilang paggalang, datapuwa't wala kaming panghukay. Gayon man ay
nakagawa kami ng kaunti sa bayoneta, tinabunan ng kaunti na mga sanga ng kahoy
ang pangdagdag.
“Pagkatapos noon ay nagbalik na kami. Ang
katotohanan ay ang aking sariling loob ay galit sa aking ginawa, nguni't kung
isipin ko'y wala akong magagawa laban sa nag-utos na hindi mo masusuway. Binasa
ko uli ang sulat mula sa una hangang katapusan. Bumalik kami sa Maragondong na
malumbay sa nangyari. Kung nalaman ko kapagkaraka'y dili ang hindi ako tatanggi
dahil sa.hindi ko gusto ang gayong servicio. Masarap sa akin ang humarap sa
panganib na laban kaysa gumanap ng gayong tungkulin sa isang hindi kagalit at
walang sama ng loob. Nang kami ay malapit
na sa bayan ng Maragondong ay.nasalubong ko ang kanyang asawa, Ginang Gregoria
de Jesus, at itinanong sa akin kung tsaan aroon ang kinuha ko sa kanya (ang
Andres at Procopio:) Sa awa'y hindi ako nakasagot pagka't nalalaman kong
malaking lumbay ang idudulot ko sa kanya. Gayon man ay napilitan akong sumagot:
‘Magpatuloy kayo at itanong sa Pangulo sa Tala.’ Ito'y kabulaanan,, nguni't. sa
habag ko'y ano ang sasabihin ko? Pagkatapos ay nagpatuloy kami sa paglakad.
Nang dumating kami, ang loob ng bayan ay nilulusob ng mga kastila, lahat ay
napapalabang mahigpit. May labanan sa
loob ng Patio, sa harap ng simbahan, kumbento at ang kampanario ay kinakanyon.
Nang tamaan ang kampanario ay sumabog ang bato, inilipad ang aking kapasete
nguni't hindi ko na makuha sa higpit ng laban. Hindi nalaon ay isang bala ng
mauser ang tumama sa dibdib ko, galing sa tribunal, nguni't hindi gaanong
dinamdam dahil sa tumama muna sa relos
na bakal sa patio bago sa akin. Nang atakihin kami ng ‘ala bayoneta’ ay hindi
kami nakatagal. Patay at sugatan ay nagtimbuwang sa patio. Aywan ko kung ano
ang nangyari. Tinamaan ako sa binting kanan, hindi ako, makabangon ni hindi
makagapang. Isang kawal ang humila sa akin., Kinaladkad akong parang sanga ng
kahoy, at itinawid ako ng ilog. Nang makatawid sa ilog ay isa pa ang tumulong. Nang
malayo na ako sa umuulang bala ay iniwan ako sa lilim ng isang puno ng kahoy na
malaki. Ang laban ay inumpisahan ng umaga at nang maagaw sa amin ang bayan ay
magiika-3 ng hapon. Gayon man ay hanggang magiika-6 ng hapon ay nariringig pa
rin ang putukan. Ako'y magdamag na naiwan doon. Hindi ako kumain ng ano man
bagaman maghapon at magdamag na gutom na gutom ako. Nang sumunod na umaga ay
kinuha ako roon. Ginamot at dinala ako sa malapit sa bundok ng Buntis. Si
heneral Noriel na nagutos sa akin sa pagbaril sa magkapatid na Bonifacio ay
hindi ko nakita dahil mandin sa pagkakawatak ng mga kawal dahil sa nangyaring
mahigpit na labanan. Dahilan dito sa mga nangyaring ito at ang tatlong
pagkakatama sa akin kaya hindi ko malimutan na ang araw na iyon ang ipinasok ng
mga kastila sa bayan ng Maragondong at siya rin namang araw na ikinamatay ng
magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio.
“Manila, Hunio 27, 1929
LAZARO MAKAPAGAL”
Ang Hiwaga sa Pagkamatay ng Magkapatid na Bonifacio
Ang Pagkamatay ni Andres at Procopio Bonifacio ay naging maselang usapin sa loob ng matagal na panahon dahil sa hiwaga na bumabalot dito. Ang itinatanong ay:
“Kung sila’y ipapapatay
din lamang, ay bakit pa pinatawad? At
yamang pinatawad, ay bakit ipinapatay?” (Santos[Katipunan], 195)
Ayon kay Santos, nag-alay ng paliwanag si Heneral Pio del Pilar upang malinawan ang sinasabing hiwaga na ibinigay niya sa isang pahayag noong taong 1929, at sinasabing naggawad ng indulto o patawad ang Pangulong Aguinaldo nguni’t nang matanggap ito ni Heneral Noriel ay patay na ang magkapatid. (Santos[Himagsikan], 34)
Subali’t noong pagdiriwang ng ika-79 araw ng kapanakan ni Aguinaldo na sumabay sa ika-50 taon lipas ng halalan sa Tejeros, tinanong siya ng mga panauhin, kabilang ang ilang mananalaysay at tagapayo, na ipaliwanag niya ang mga pangyayari sa mahiwagang pagkamatay ni Andres at Procopio Bonifacio. Tinanong nila si Aguinaldo kung tutuo ngang patay na ang magkapatid nang matanggap ni Heneral Noriel ang indulto. Sumagot si Aguinaldo na iyan ay kasinungalingan. Nagpunta sa kanyang silid at may kinuha. Nang bumalik ay may dalang papel na ang nilalaman ay salaysay tulad ng sinasabing patay na nga ang magkapatid nang dumating ang indulto, na ito daw ay pinapipirmahan sa kanya nguni’t tumanggi siyang pirmahan.
Ang dahilan, sabi ni Aguinaldo, hindi katotohanan ang nakasaad sa papel. Isinalaysay niya na pagkatapos niyang mailabas ang utos-patawad, agad siyang nilapitan nina Heneral Mariano Noriel at Pio del Pilar at marami pang mga matataas na pinuno ng pamahalaang himagsikan, at pinakikiusapan siyang bawiin ang kanyang utos para sa pagpapatuloy ng kapanatagan sa pamahalaang himagsikan at para di sa pansariling kaligtasan ng mga namumuno nito. At dahil nga sa kanilang matinding pakiusap ay binawi niya ang kanyang utos-patawad at inatasan si Heneral Noriel na ipatupad ang hatol ng Hukumang-Digma.
Sa ibinigay na paliwanag ni Aguinaldo hiniling nga mga panauhin na kung maari ay ihulog niya sa isang kasulatan ang kanyang mga sinabi, at siya naman ay nagpaunlak ng sulat na ito:
“Mahabang panahon na di
naman napupuhunan at pinakikinabangan ang sari-saring pagtatalo sa pagmatay ng
Ama ng Katipunan, bayaning Andres Bonifacio; at sapagka’t nabago at muling
natamo na natin ang Kalayaan at Kasarinlan ng ating naglahong Republika
Pilipina, ay nagpapagunita na ako, kahit alam kong hindi kaila sa madla, na
walang hiwagang maituturing sa pagkamatay ng bayaning Andres Bonifacio. Maari itong maging mahiwaga nga, kung siyang
isinusulat at inilalarawan ng mga maniniping mananalaysay.
“Ang mga kasulatang
inilathala at iniingatan ni G. Jose P. Santos, ay siyang nagbibigay ng tiyak na
matuwid sa naging pasiya ng Hukumang Digmang lumitis at humatol na barilin ang
magkapatid na Bonifacio.
“Ang hatol ay matigas na
pinagtibay ng mga Punong kinauukulan, at silang lahat ay nagkakaisa sa
katumpakan ng gayong hatol. Subali’t ng
ilipat sa aking ang mga kasulatan, at sa nais kong huwag madungisan ang
pagkakaisa ng lahi sa paghihimagsik; at sapagkat makapangyarihan ako noon, ay
ipinasiya kong baguhin ang gayong hatol, at halinhan ko na lamang ng ipatapon
sa malayong pook ang magkapatid na Andres at Procopio Bonifacio.
“Ngayon, noong matanto at
maparoonan ako agad ng dalawang miembro ng Consejo de Guerra, General Mariano
Noriel at General Pio del Pilar at matawagan ang pansin ko na “Kung ibig po ninyong
magpatuloy ang kapanatagan ng ating pamahalaan sa paghihimagsik at kung ibig
ninyong mabuhay pa tayo ay bawiin po ninyo ang inyong indulto sa magkapatid na
iyan. At kaya ipinabawi ko at iniatas ko
tuloy kay General Noriel na ipatupad ang inihatol ng Consejo de Guerra sa
kanilang magkapatid.
“(Lagda) Emilio Aguinaldo
Kawit, Kabite
22 ng Marso, 1948”
At bilang panghuling salita, sinabi ni Santos:
“Dahil sa salaysay na iyan ni Heneral Aguinaldo, ang mga pagtatalo ukol sa pagiging hiwaga ng pagkamatay nina Andres at Procopio Bonifacio ay lutas na ngayon. Ang buong katotohanan ay ipinagtapat sa atin ng mabunying naging Kataastaasang Puno ng Pamahalaan ng Himagsikan at ng unang Republika ng Pilipinas, sa pamamagitan ng isang mahalagang kasulatang ipinamana niya ngayon sa kasaysayan ng ating Bayan at ng Himagsikan.” (Santos[Katipunan], 202)
Mga Pinaghanguan ng Kaalaman:
1. Kalaw, Teodoro M.: "The court-martial of Andres Bonifacio: with prefatory notes, tr. by Paz Policarpio-Mendez," http://name.umdl.umich.edu/ADL9481.0001.001
2. Santos,
Jose P.: “Andres Bonifacio at ang
Katipunan”, akda ni Tenepe, copyright 1948 by the author, typewritten and
unpublished work found in U.P. Filipiniana Library
No comments:
Post a Comment