PInagsamantalahan ba ni Aguinaldo ang Salapi ng Biyak-na-Bato

(Ang sumusunod na hayag ay salin mula Ingles ng kathang pinamagatang, “What Happened to the Biak-na-Bato Money?,” na matatagpuan sa pahina 119-128 ng bagong limbag na aklat ng Mayakda na may pamagat na "The Filipino Tragedy and Other Historical Facts Every Filipino Should Know."  Ang mga batis o pinagkunan ng mga salaysay at kaalaman at mababasa sa pahina 402-415 ng nasabing aklat.)

Inakusahan si Aguinaldo ng paglustay sa salapi ng Biak-na-Bato para sa kanyang sarili at sa kanyang mga kasamahan, diumano'y namuhay sila sa karangyaan sa loob ng halos limang buwang pananatili nila sa Hong Kong mula Enero hanggang Mayo 1898. Muling ibinato ang parehong paratang noong halalan para sa pagkapangulo ng Commonwealth ng Pilipinas noong 1935, nang magwagi si Quezon laban kay Aguinaldo.

Nakakalungkot makarinig ng ganitong paratang lalo na at kabaligtaran naman ang katotohanan.  Sa katunayan, inilagak ni Aguinaldo ang salapi sa dalawang bangko sa Hong Kong at tubo lamang ang inilalabas para sa panggaraw-araw na gastusin.  Nang dumating ang pagkakataon ng pangangailangan, unti-unting inilabas ang kabuuan upang ibili ng armas at bala na ipinadala sa Pilipinas upang gamitin sa pangalawang yugto ng himagsikan na nagsimula nang makabalik na si Aguinaldo sa Kabite noong ika-19 ng Mayo, 1898.

Matatandaan na nang mahusto ang kasunduang kapayapaan noon ika-19 ng Disyembre 1897, si Aguinaldo at labingwalong pinuno ng himagsikan ay tumulak ng Hong Kong bilang tapon (destierro) ayon sa usapan.  Ang layon ni Aguinaldo sa pagpayag niyang isuko ang himagsikan  at mangibang bayan ay hindi malinaw, ngunit sa pagkaalam ng kanyang mga kasamahan hindi ito katapusan ng laban.  Isa sa mga pinuno ni Aguinaldo ay sumulat noong Oktubre 1898 at sinabing:

“Naniniwala ako na ang kasunduang kapayapaan ng Biyak-na-Bato, kahit di ko tanto ang mga nakasulat doon, ay isa lamang pakana na binalak mo (ni Aguinaldo) upang mabigyan ng panibagong lakas ang hukbong manghihimagsik na nanghina na upang mapalakas  sa tulong ng  makabagong gamit-pangdigma.  Ako, sa aking sarili, ay hindi tumigil sa paghahanda ng aking mga tauhan at magimbak ng lahat ng mga pangangailangan upang madaling makipagtipon sa himpilan ng ating himagsikan sa anumang pagkakataon na ikaw o sinumang iyong pinahintulutan ay magbigay ng hudyat.” (Salin mula Ingles ng nasa Taylor, 1:432)

Sa kanyang pagdating sa Hong Kong, inilagak ni Aguinaldo ang tsekeng 400,000 dolyar Mehikano sa unang araw ng kalakalan noong ng ika-2 ng Enero 1898 sa Hong Kong and Shanghai Banking Corporation sa pangalan ng “Aguinaldo and Company”, na ang pagkalagak ay pangmatagalan na tutubo ng 4 na bahagdan. Pagkalipas ng dalawang araw, inilabas ni Aguinaldo ang kalahati ng salapi at inilipat sa “Chartered Bank of India, Australia and China” sa kasunduang tutubo ito ng 2 bahagdan, mas mababa nga ngunit maari siyang maglabas ng halagang 50,000 tuwing ikatlong buwan. (Taylor, 1:94)

Narito ang paglalarawan ng buhay ni Aguinaldo at kanyang mga kasamang tapon sa Hong Kong:

"Tinanggap ni Aguinaldo ang halagang 400,000 piso na kanyang idineposito sa bangko sa kanyang pangalan, kasunduan nilang magkakasama na huwag galawin ang perang iyon at mamuhay sa kanilang pagkatapon gamit ang kani-kanilang dalang salaping pansarili at ang mga tubo o interes lamang ng perang idineposito.

Umarkila siya ng isang malaking bahay kung saan tumira ang lahat ng kanyang mga kasamahan, pati na ang mga pamilya ng may mga asawa’t anak. Doon din nanuluyan si Malvar, nang dumating siya kasama ang kanyang pamilya. Yaong mga piniling tumira sa ibang lugar ay binigyan ng buwanang pensyon na labindalawang piso bawat isa. Ngunit halos lahat ay napilitang manirahan sa tinatawag nilang Punong Himpilan (General Headquarters), sapagkat sa halagang labindalawang piso kada buwan, imposibleng mabayaran ang pagkain, tuluyan, paglalaba, at makabili pa ng sigarilyo. Tanging yaong may pansariling pinagkukunan ng kita lamang ang nakayanang manirahan sa labas—ngunit kakaunti lamang sila. Ang buwanang pensyon na labindalawang piso ay hindi ibinigay sa aming mga nauna nang naroon sa Hong Kong nang sila'y dumating, kahit ano pa man ang dahilan ng aming pananatili sa Kolonya. Gayunpaman, wala ni isa man sa mga nauna roon ang nagpahiwatig ng kagustuhang matulungan sa tulad ng pagtulong sa mga bagong dating.

"...Dumating ang mga rebolusyonaryo noong Disyembre, at dahil wala silang sapat na kasuotan at malamig ang klima sa islang iyon, bawat isa sa kanila ay binigyan ng isang damit-panlamig na yari sa lana at isang sombrero. Ayon sa kanila, ang kasuotang lana ay nakatulong laban sa lamig at mas matipid, sapagkat hindi na kailangang palaging labhan. Si Aguinaldo, sa panahong iyon, ay marahil wala pa sa tatlumpung taong gulang, at ang pinakamatanda sa kanyang mga kasamahang tunay na rebolusyonaryo ay hindi rin lalagpas sa edad na iyon; ang karamihan ay pawang mga kabataang may gulang mula 27 hanggang 18 taong gulang, na mula sa mga pamilyang hindi naman maykaya. Ang ilan ay may mga ari-arian, ngunit karamihan dito ay mga bukid na, dahil sa himagsikan, ay napabayaang di-magtanim, kaya’t masasabing sila'y kapantay sa kalagayang-pangkabuhayan ng mga walang ari-arian—sa madaling salita, kapwa salat sa yaman. Dahil sa matitinding hirap na dinanas at mga sakripisyong tiniis sa larangan, inaasahan nang bilang mga kabataan ay maghahanap sila ng kahit kaunting aliw.

"...Sapagkat naniniwala ako na ang mga sakripisyong ginagawa alang-alang sa tungkulin ay likas sa mundo, subalit hindi ko maiwasang hangaan ang mga kabataang ito habang araw-araw kong nakikitang nakasuot ng kapote o kasuotang lana, natutulog sa sahig, kumakain ng halos wala, walang uri ng libangan—ngunit palaging masigla, masaya ang diwa, at kuntento sa kanilang kalagayan. Ikinuwento sa akin ni Esteban de la Rama na ang di-matitinag niyang katapatan kay Aguinaldo ay nag-ugat sa kanyang nakita noong siya’y dumaan sa Hong Kong: ang abang kalagayan ng mga Pilipinong ipinatapon doon, na tinitiis ni Aguinaldo kasama nila, sa kabila ng katotohanang mayroong siyang 400,000 piso sa bangko sa kanyang pangalan na maaari niyang gamitin para sa sariling kaginhawaan sa isang kisap-mata—ngunit pinili niyang huwag." (Salin mula Ingles sa Alejandrino, 81-83) 

Ganito pinamahalaan ni Aguinaldo ang pondo:

"Mula Enero 4 hanggang Abril 4, kumuha si Aguinaldo ng halagang 5,786.46 piso mula sa bangko—ito ay bahagi lamang ng interes sa perang kanyang idineposito. Ginamit niya ito para tustusan ang mga pang-araw-araw na gastusin niya at ng kanyang mga kasamahan habang nasa Hongkong. Talagang tiniyak niyang tipid ang paggamit ng pera—siya mismo ang kumukuha at gumagasta nito. Kung may isa sa kanyang mga kasama na nangangailangan ng bagong sapatos, siya ang bumibili. Kung ang isa nama’y kailangang palitan ang lumang amerikana, si Aguinaldo rin ang sasagot. Lahat ng gastusin, gaano man kaliit, ay maingat na itinatala at nakapailalim sa kanyang pangangalaga. Pero hindi naging madali ang kanilang buhay. Umaasa sa kanya ang lahat ng kasama niya. Kahit ang pinakamaliit na gastusin ay kailangang dumaan sa kanya at aprubahan muna bago gastusin. Mahigpit siyang tagapamahala ng pera. Bukod pa rito, nasa banyagang bansa sila—hindi nila alam ang wika, walang kaibigan, at dahil wala rin silang ibang magawa, kadalasan ay nauuwi sila sa pagtatalo sa isa’t isa." (Salin mula Ingles sa Taylor, 1:95)

Hindi ikinatuwa ng mga lider na naiwan sa kapuluan ang kasunduang ang lahat ng pera ay hawak ni Aguinaldo sa Hong Kong. Noong Disyembre 29, 1898, o dalawang araw matapos umalis si Aguinaldo at ang kanyang mga kasamahan, isinulong ni Isabelo Artacho ang pagpasa ng isang resolusyon na nagmumungkahi na ang ikatlong bahagi ng bayad, na nagkakahalaga ng P400,000, ay ipamahagi sa mga rebolusyonaryong higit na nangangailangan. (Taylor[I], 451-452)

Alinsunod dito, ang ikalawang bahagi ng bayad na P200,000 na natanggap mula sa pamahalaang Espanyol sa pamamagitan ng pakikipag-ugnayan ni Pedro Paterno ay ipinamahagi sa mga lokal na pinuno. Kabilang sa mga tumanggap ay sina: Pedro Paterno – P89,300; U. Lacuna at Pio del Pilar – P19,000; Novicio at ang kanyang mga tauhan – P14,824; Francisco Macabulos – P14,000; Miguel Malvar – P8,000; Emiliano Riego de Rios – P7,000; Artemio Ricarte – P6,000; Villacosta – P6,000; Florentino Garcia – P5,000; Isabelo Artacho – P5,000; Mariano Trias – P5,000; Ambrosio Mojica – P5,000; Lucas Camerino – P3,000; Cirilio Arenas – P1,200; at ilan pang iba. (Taylor[I], 462-463)

Nang mabalitaan ito ni Aguinaldo, sumulat siya kay Paterno upang ipabatid na ang pera ay nakalaan para sa kapakanan ng nakararami at hindi dapat ipamahagi lamang sa iilang indibidwal. Pinayuhan din niya si Baldomero Aguinaldo na ang ikatlong bahagi ng bayad na P200,000 ay ipadala na lamang sa Hong Kong. Ngunit hindi na ito naisakatuparan sapagkat umatras ang mga Espanyol sa kanilang obligasyong bayaran ito, bagaman naipadala pa rin ni Baldomero sa Hong Kong ang halagang P18,582.90, na idinagdag sa naka-depositong pondo sa bangko. (Taylor[I], 93)

Ngunit hindi tumigil si Artacho doon. Pumunta siya sa Hong Kong at "... nagsampa ng kaso upang hatiin ang pera sa mga rebolusyonaryo batay sa kanilang ranggo. Iginiit ni Aguinaldo na ang pera ay isang pondo ng tiwala (trust fund), at dapat manatiling naka-deposito habang minamasdan kung tutuparin ng mga Espanyol ang kanilang ipinangakong mga reporma. Kung sila’y mabibigo, ang pondo ay gagamitin upang tustusan ang panibagong pag-aaklas." (Philippine Information Society[1:1], 32)

Dahil dito, sa payo ni Felipe Agoncillo, tahimik na umalis si Aguinaldo patungong Singapore kasama sina Gregorio del Pilar at Jose Leyba upang makaiwas sa kasong isinampa ni Artacho. Habang nasa Singapore, nilapitan siya ng Amerikanong konsul na si Spencer Pratt, na nag-alok ng pakikipagtulungan kay Komodor Dewey.  Bumalik si Aguinaldo sa Hong Kong upang humingi ng payo mula sa Junta. Nais ng Junta na ang alok ng pakikipagtulungan ng mga Amerikano ay mailagay sa kasulatan, ngunit tanging pasalitang pangako lamang mula sa isang Amerikanong opisyal sa Hong Kong ang kanilang natanggap—na igagalang umano ang kalayaan ng Pilipinas. Matapos ang mainit na pagtatalo, bagamat may pag-aalinlangan, sumang-ayon ang Junta na pauwiin si Aguinaldo upang muling simulan ang rebolusyon.

Dahil dito, nakipag-ugnayan ang mga opisyal na Amerikano kay Dewey upang ayusin ang pagbabalik ni Aguinaldo sa Pilipinas. Samantala, nanganganib namang ma-freeze o mapasakamay ng korte ang deposito sa bangko dahil sa kaso ni Artacho, kaya’t sa huli’y pumayag ang Junta na makipag-ayos: nagbigay sila kay Artacho ng P5,000, na mas mababa sa kanyang alok na kompromiso na P40,000—na mahigpit nilang tinanggihan. (Taylor[I],515)

Pagbalik ni Artacho sa Pilipinas, siya ay inaresto sa utos ni Aguinaldo at ipinatapon sa loobang bahagi ng Cavite. (Kalaw-Teodoro [Memoirs], 469) Gayunpaman, ayon kay Aguinaldo, siya, ang kanyang kapatid, at isang Agustin dela Rosa ay "nakatakas mula sa Cavite at nagtungo sa Hongkong kung saan sila’y nakipagpulong sa Amerikanong Konsul." (Taylor [IV], 143)

Ang pagbili ng mga sandata ang pangunahing layunin ng Hong Kong Junta. Narito ang unang kasunduan para sa pagbili at paghahatid ng mga armas:

"Isang mahalagang bahagi ng paghahanda ni Aguinaldo sa pagbabalik sa Pilipinas ay ang pagkuha ng mga armas. Sa layuning ito, siya ay umasa sa Amerikanong konsul sa Hong Kong, si Ginoong Wildman, na masigasig na nangasiwa sa proyekto. Ibinigay sa konsul ang halagang P50,000 para sa unang padala ng mga armas sa Pilipinas; bago umalis, iniabot ni Aguinaldo ang karagdagang P67,000 upang ipambili at ipadala ang ikalawang padala. Naipadala ang unang padala ng armas na binubuo ng 2,000 Mauser rifles at 200,000 bala, ngunit ang ikalawa—ayon kay Aguinaldo—ay hindi kailanman natanggap. ‘Hindi tinupad ni Ginoong Wildman ang huling pagtitiwalang ito, kinimkim ang nasabing halagang P67,000, at tumangging isauli ito, ayon sa aking natanggap na ulat.’" (Salin mula Ingles sa Bell [Ronald], 68–69)

Noong Mayo 16, 1898, sumakay si Aguinaldo sa barkong Amerikano na McCullough para sa kanyang pagbabalik sa Pilipinas. Si Agoncillo ang humalili sa pamumuno ng Junta at itinalaga si Teodoro Sandico sa pagbili ng mga armas, habang si Vito Belarmino naman ang namahala sa pondo. Narito ang ulat ukol sa unang transaksiyon ni Sandico:

"Ang unang transaksyong isinagawa ni Sandico sa pagbili ng armas ay nagtapos sa kapahamakan. Ipinagkatiwala niya ang halos P47,000 sa isang Amerikanong nasa Hong Kong upang ipambili ng mga armas, ngunit hindi kailanman nabili ang mga ito. Hindi na naibalik ang pera, sapagkat labag ito sa batas at itinuturing na kontrabando ng mga awtoridad sa Britanya."

"... Sa kabila ng opinyon ng Junta, inayos ni Sandico ang ikalawang transaksiyon sa pamamagitan ng isang tagapamagitan na binayaran niya ng P60,000 kapalit ng 2,000 baril at 200,000 bala. Napakamahal ng armas; kabilang sa halaga nito ang upa sa barkong magdadala ng armas at ang napakalaking komisyon na P12,673 para sa tagapamagitan. Noong Hunyo 1898, naglayag si Sandico sakay ng armas patungong Cavite... at matagumpay na naihatid ang mga armas." (Salin mula Ingles sa Bell [Ronald], pp. 81–82)

Sa kabila ng mga kabiguan, nagpursige pa rin ang Junta:

"... nakabili at naipadala pa ng Junta ang mas maraming armas sa Pilipinas. Iniulat ni Belarmino noong Hunyo 7 na may dalawang padala na binubuo ng 9,000 rifles at 3,000 bala na nakatakdang dumating sa Pilipinas, subalit naiwan ang dalawang kanyon dahil sa pagmamadali."

"Pagsapit ng kalagitnaan ng Hunyo, labis nang nahirapan ang Junta sa pagpapadala ng armas, ngayon ay dahil sa panlabas na salik. Ang konsul ng Espanya, na masusing nagmamanman, ay naghain ng protesta sa mga awtoridad ng Hong Kong laban sa mga kilos ng Junta. Bunga nito, napilitang kumilos ang mga opisyal ng Britanya; natuklasan nila ang taguan ng mga armas at bala na para sana sa Pilipinas. Ang paglabag na ito sa neutralidad ng Britanya ay nauwi sa pagbabawal sa paggalaw ng mga Pilipino papasok at palabas ng kolonya. Pati ang konsular na bangka ng mga Amerikano ay hininto at hinanap habang patungo sa mga sasakyang pandagat sa daungan. Gayunman, patuloy pa ring lumaban ang Hong Kong Junta."

"Dahil sa tumitinding pagbabantay ng mga awtoridad ng Britanya at sa kahirapan ng pagbili ng kagamitang pandigma sa Hong Kong, nagsimulang maghanap ang Junta ng iba pang mapagkukunan ng armas. Itinalaga ni Agoncillo ang dalawang pinagkakatiwalaang tao—sina Mariano Ponce at Faustino Lichauco—upang magtungo sa Hapon at alamin ang posibilidad ng paghingi ng tulong. Nang ipakita ng mga Hapones na sila ay bukas sa ideya ng pagbebenta ng armas, agad na nakipagkasundo sina Ponce at Lichauco para sa pagbili at humiling ng pondo mula sa Hong Kong Junta. Ang orihinal na halaga ng order ay P30,000, na agad namang naipadala; ngunit dahil sa mahal ng upa sa schooner na gagamitin sa pagdadala ng mga armas, ang natirang pera ay sapat lamang upang makabili ng 1,000 riple. Dahil hindi nagbabago ang presyo ng transportasyon, napagtanto ni Ponce na mas matitipid kung padadamihin pa ang armas na bibilhin, kaya siya ay humiling ng karagdagang pondo.  Subalit dahil sa isang pagkukulang, ang tsekeng ipinadala ng Junta sa Hapon ay hindi transferable at maaari lamang i-encash sa Hong Kong sa itinakdang petsa. Kinailangan tuloy itong isauli at palitan ng aktuwal na pera. Samantala, ang mga Hapones na handa nang tapusin ang kasunduan ay humiling na magdeposito ng P200,000 sa Yokohama Specie Bank. Dahil walang ganoong halaga ang mga Pilipino sa Yokohama, napilitan silang maghintay sa salaping manggagaling pa mula Hong Kong. Sa panahong ito, sumiklab na ang lantarang labanan sa pagitan ng mga puwersang Pilipino at Amerikano. Dahil dito, ayaw na ng mga Hapones na madamay kaya sinuspinde nila ang kasunduan."

"Dalawa pang bigong pagtatangka ang isinagawa upang makabili ng mga baril mula sa Hapon. Noong Abril 1899, ang barkong Nunobiki Maru na may kargang 10,000 riple at 6,000,000 bala ay lumubog dahil sa isang bagyo mga sandaang milya mula sa Shanghai. Ang ikalawang padala naman ay hindi naipuslit sa Pilipinas dahil sa mahigpit na pagbabantay ng mga Amerikanong nagpa-patrol sa baybayin, na ngayon ay alerto na sa mga pagtatangka ng mga Pilipino na mag-angkat ng armas. Dahil dito, ang kargamento ay inilihis papuntang Formosa at kalauna’y inilipat sa mainland ng Tsina, kung saan ito napunta sa mga tagasuporta ng rebolusyonaryong Tsino na si Sun Yat-Sen." (Salin mula Ingles sa Alip, 48 at Ponce, 374–375)

"Sa kabila ng opisyal nitong patakaran ng neutralidad, lihim na sumuporta ang Hapon sa layunin ng mga Pilipino. Ilang mga beteranong Hapones mula sa Digmaang Sino-Hapones ang nagboluntaryong lumaban para sa mga Pilipino; nakakuha rin sila ng mga tela, uniporme, at ilang sandata. Karamihan sa mga pahayagan at opisyal sa Hapon ay pabor sa kasarinlan ng Pilipinas; ang ilan pa nga ay tumuligsa sa sinasabing imperyalismong Amerikano."(Salin mula Ingles sa Bell [Ronald], 82–85 at Alip, 47)

Nang dumating si Aguinaldo sa Kabite noong ika-19 ng Mayo 1898, agad niyang sinimulan ang pagsasaayos ng hukbong himagsikan.  Narito ang kanyang naitala:

“Agad kong ipinamahagi ang mga armas na kararating lamang, ang ilan ay ipinadala sa mga lalawigan at ang natira ay inilaan ko para sa manghihimagsik ng Kawit, na lihim kong ipinuslit sa Alapang noong gabi na ika-27 ng Mayo.  Kinabukasan (Ika-28 ng Mayo), habang kasalukuyan kaming namimigay ng armas sa mga manghihimagsik ng Kawit, isang pulutong ng 270 infanteria ng mga Kastila ang lumitaw sa paningin.  Ipinadala sila ng Kastilang heneral upang samsamin ang dumating na mga armas.  Dito nagsimula ang unang labanan ng himagsikan ng taong 1898 (na masasabing karugtong ng kampanya noong 1896-1897).  Ang labanan ay tumagal mula alas diyes ng umaga hanggang alas tres ng hapon  Naubusan ng bala ang mga Kastila kaya sila’y sumuko, pati kanilang mga armas, at sila’y dinala sa Kabite.  Sumulong ang himagsikan, sunod-sunod ang tagumpay, nagpapatunay ang lakas at panata ng mga mamamayan na itaboy ang mananakop na dayuhan at mabuhay ng malaya, tulad ng naiparating ko kay Almirante Dewey kung saan siya at ilan pang pinunong Amerikano na namangha sa naipamalas kong tagumpay ng hukbong Pilipino na pinatunayan ng maraming Kastilang bihag na tinipon sa Kabite mula sa maraming lugar ng Luzon.  Ayon sa aking ipinagutos noong Ika-1 ng Septiyembre, lahat ng sasakyang dagat ng Pilipino ay magwawagayway ng bandilang Pilipino; nauna rito ang mga marino ng mga barkong pangdigma.  Ang maliit nating hukbong-dagat ay binubuo ng walong may makinang bangka (dating pagaari ng Kastila na nabihag) at limang malalaking barko, tulad ng: Taaleno, Balayan, Taal, Bulusan, at Purisimia Concepcion.  Ang mga pangkalakal na barkong ito ay inihandog sa pamahalaang Pilipino ng mga dating may-ari, binago at ginawang barkong pangdigma sa pamamagitan ng paglalagay ng mga kanyong na walo hanggang siyam na sentimetrong butas na galing sa mga lumubog na barkong pangdigma ng mga Kastila.  Ah! anong ganda at saya na makita ang ating watawat na sumasayaw sa ihip ng hangin sa tuktok ng poste ng ating mga barko, magkakatabi sa mga watawat ng malalaking at makapangyarihang bansa kung saan ang kanilang dambuhalang barkong pangdigma ay nagbibigay pugay at galang sa maliliit nating barko habang itinutungo ang kanilang bandila, ang watawat ng kasarinlan at kalayaan!  At ang paggalang o pagsamba dito nang biglang umakyat sa kanyang mabunying pagiisa at nagputong ng korona sa ating tagumpay, na natutuwa at galak sa nagawa ng ating hilaw na hukbong Pilipino na tumalo sa mga sanay na pwersa ng pamahalaang Kastila!  Ang puso ay tumataba at tumitibok sa damdaming kagalakgalak; ang kaluluwa ay puno ng giting, at ang layong pangmakabayan ay nararating sa gitna ng ganitong tanawin. (Salin mula Ingles sa Aguinaldo, 24-26)

Sa pagtatapos, si Jose Alejandrino, na kalaunan ay sumama kay Aguinaldo sa Hong Kong, ay nagpahayag ng ganito:

“Wala pang naitalang pangyayari sa ating kasaysayan na may isang tao, na nasa isang banyagang bansa at may hawak na P400,000 (dolyar na Mehikano) sa isang bangko sa ilalim ng kanyang pangalan—katumbas ng mahigit isang milyong piso sa ngayon (P329 milyon sa presyo ng taong 2022 – Aklat ng May-akda)—na may integridad at di-makasariling hangarin na bumalik sa sariling bayan upang ilagay sa panganib ang kanyang buhay para sa isang adhikain na siyang adhikain ng kanyang bayan at lahi.” (Salin mula Ingles sa Alejandrino, 217)

Alinsunod sa obserbasyong ito ni Alejandrino, si Albert Sonrichsen, isang Amerikanong bilanggo ng digmaan (POW) na nahuli noong Enero 27, 1899, kasama ng mga sundalong Amerikano na nakasibilyan at kumukuha ng mga litrato sa loob ng linya ng mga Pilipino, at kalaunan ay kinuha ng mga Pilipino bilang guro sa isang paaralan sa Vigan, ay nagpahayag din ng paghanga kay Aguinaldo sa ganitong pahayag:

“Ang 400,000 pesetas na natanggap ay nanatili sa isang bangko sa Hong Kong at kalaunan ay ginamit upang bumili ng mga armas at bala, ngunit kailanman ay hindi ko narinig ang sinumang Pilipino na nagsabing si Aguinaldo ay gumamit ng kahit isang sentimo para sa pansariling interes.” (Salin mula Ingles sa Philippine Information Society[1:1], 35)

Sa huli, ang mga Pilipinong rebolusyonaryong nasa Hong Kong ay naglabas ng isang pahayag na ipinagtatanggol si Aguinaldo laban sa walang basehang paratang na kanyang inangkin ang pondo ng Biak-na-Bato para sa pansariling kapakinabangan, na ganito ang nilalaman:

“Ang mga lumagda, sa kanilang sariling kagustuhan, na walang anumang pamimilit, at ayon lamang sa tinig ng kanilang budhi, ay buong lakas na tumututol sa kasuklam-suklam na paninirang-puring ipinupukol sa walang dungis na pangalan ni Don Emilio Aguinaldo, at kanilang ipinapahayag na mula sa mga pondong hawak ng dakilang Punong ito ay wala ni isang kusing ang ginamit sa maling paraan, kundi ito ay nanatili sa kabuuan nito, at iningatang gamitin para sa kapakanan ng bayan, maliban na lamang sa maliit na bahagi na ginamit upang tustusan ang pangangailangan ng mga kasamahan na nasa Hong Kong, na sa pamamagitan ng isang pagkamakabayang karapat-dapat hangaan, ay nagtitiis sa masikip na badyet na ipinataw sa kanila, upang ang gastusin ay maging pinakamababa hangga’t maaari.

“At upang ito’y mapabatid at ang mga naligaw ng akala ay maliwanagan, nilagdaan nila ang deklarasyong ito sa lungsod ng Hong Kong, noong ika-23 ng Abril, 1898.

“Mariano Llanera, Miguel Malvar, Rosendo Banaad, Eduardo Anastacio Vida, Andres Cauda, Vitaliano Familiar, Elias Mendoza, Luis Villanueva, Salvador Estrella, Teodoro Legaspi, Lino Viola, Tomas Mascardo, Pedro Aguinaldo, Carlos Ronquillo, E. Viola, M. Kabigting, M. Ponce, Leon Novenario, Doroteo Lopez, Vicente Caiton, Jose M. Basa, Natalio Legaspi, Wenceslao Viniegra, Vito Belarmino, Antonio Montenegro, Anastacio Francisco, Felipe Agoncillo, Manuel Tinio, Joaquin Natividad, Serviliano Aquino, J. L. Natividad, J. Alejandrino, Cayetano Rivera, Eugenio Plana, M. Natividad, Fidel Ratia, Raquel S. Buenaventura at J. R. Laurel.” (Salin mula Ingles sa Taylor[1], 489)

<><><>-o-O-o-<><><>