Si Supremo Andres Bonifacio sa Cavite - Ika-3 sa 3 yugto

Maraming mananalaysay na Pilipino ang sumulat ng kasaysayan ng Pilipinas na halata ang pagkiling kay Bonifacio at pagalipusta naman kay Aguinaldo.  Marahil ang dahilan sapagkat sila’y tinuruan o natuto ng kasaysayang itinanim ng mga Amerikano noong sapilitang tinuruan ang ating mga ninuno ng kanilang wika, kasaysayan at kultura pagkatapos masakop tayo nang magapi ang unang republika Filipina na itinayo ni Aguinaldo.  Ang layunin daw ng pagsakop sa atin ay hanguin tayo mula sa mababang antas ng kabihasnang panggubat at maiangat ang ating pagkatao sa hanay ng mauunlad na bansa.  Ngunit sa likod nito ay may mahalaga silang layunin - kapag nabago na ang kamalayan at isipan ng sambayanang Pilipino makakalimutan, o matatakpan, o maitatago ang ginawa nilang pagyurak sa ating karapatan.  Sa halip na sila’y ibilang na kaaway naging kagalang-galang sila sa ating paningin at tayo’y naging masunurin sa kanila.  Nakalimutan ang tiis, hirap, luha at dugo na iniaalay ng ating mga ninuno sa pakikibaka ng higit tatlong taon sa pamumuno ni Aguinaldo.  Kaya kinakailangang sirain ang kanyang alaala  upang siya ay hindi bigyan ng halaga o kaya’y hindi paniwalaan ang anumang salaysay na may kinalalaman sa kanya at sa kalagayang ito hindi na mabulatlat ang katampalasang dinanas ng Pilipino sa kanilang di makatarungang pananakop.

Mayroong paisa-isang mananalaysay na namulat sa katotohanan at binigyan ng katarungan ang pagiging tunay na bayani ni Aguinaldo.  Isa rito ay si Alfredo B. Saulo na humimay ng buhay ni Aguinaldo sa kanyang aklat sa wikang Ingles na pinamagatang, “Emilio Aguinaldo – President of the First Philippine Republic, First Republic in Asia” (Phoenix Publishing House Inc. Quezon City, 1983).   Dito ay mauunawaan ang mga pangyayaring namagitan kay Aguinaldo at Bonifacio na siyang naging dahilan ng pagkariwara ng Supremo.

Para sa mga Pilipino sa panahon natin ngayon, hindi malinaw ang naging buhay at ambag ni Emilio Aguinaldo sa ating pagkabansa.  Hindi nabigyan ng halaga na sa kanyang pamumuno nagkaroon tayo ng sariling watawat at pambansang awit.  Ang dalawang bagay na ito, huwag nang isama pa ang ibang mahahalagang ambag ni Aguinaldo,  ay hindi hulog ng langit kundi nakamit sa larangan ng pakikipaglaban sa mga dayuhang mananakop na pinagbuwisan ng napakaraming buhay ng di na nakilala ngunit dakilang mga bayani ng lahi.  At sa halip ang nangingibabaw ngayon ay mga walang katotohanang bintang kay Aguinaldo na ipinunla ng Kastila at Amerikano na ang hangarin ay sirain ang pagkakaisa ng ating mga ninuno upang humina at magapi ang kanilang pagtutol at paglaban at mamayani ang kanilang kagustuhan.  

Malaki ang nagawa sa pagsira ng pangalan ni Aguinaldo ang aklat ni Mabini (“Revolucion Filipina”) na naglalaman ng mga bintang kay Aguinaldo na naisalaysay naman sa kanya ni Ricarte noong sila’y tapon sa Guam.  Sinakyan ito ng panig ni Manuel L. Quezon noong halalan ng 1935 at ginamit nilang panira at propaganda na siyang naging dahilan ng malaking pagkatalo ni Aguinaldo.  At ngayon, patuloy at dinagdagan  pa ng mga bintang na sinungkit sa mga pangyayari noong panahon ng Hapon.   At ang nangunguna ngayon sa pagbatikos kay Aguinaldo ay ang mga nasa hanay ng lipunan na nagsusulong ng simulaing “masa laban elitista”, si Bonifacio ang masa, at si Aguinaldo ang elitista.  Para bagang pinagsasabung ang dalawang bayani at pinapupusta ang bansa, ngunit hindi maikakaila na sa kanila’y si Bonifacio ang nagwagi sa tupada, kung baga sa sabung.  Hindi dapat ganito ang mangyari dahil pareho silang bayani.  Si Bonifacio ay bayani hindi dahil siya ang nagsimula ang himagsikan dahil marami nang nakagawa nito tulad ni Francisco Dagohoy at Diego Silang.  Ang tunay na kabayanihan ni Supremo Bonifacio ay nakasalalay sa nagawa niyang malawakang pagpukaw sa damdaming makabayan ng mga Pilipino sa pamamagitan ng kanyang pagtuturo ng tunay na pagmamahal sa bayang tinubuan at Poong Maykapal,  na siyang nagbigay buhay at lakas sa pagsulong at pagtataguyod sa inaasamasam na kalayaan at kasarinlan ng ating lahi.  Si Aguinaldo naman ang nagpatunloy ng sinimulan ni Bonifacio; naibagsak niya ang kapangyarihan ng mga Kastila, naihayag ang Kalayaan, itinayo ang unang republika, at ipinagtanggol ang republikang ito laban sa mananakop na mga Amerikano.  Sa ginagawang pagbabangaan ng dalawang bayani ay nawawala ang tunay na mensahe ng kasaysayan - na ang mga ninuno natin ay natutong  magmahal sa bayan, nagkaisa at nagpakita ng kakayahang magsarili at pangalagaan ang kanilang kinabukasan.  Sa halip ang dumadaloy na pangkalahatang pagunawa sa kasaysayan ay pagkakahati-hati at pakakahiwahiwalay at ang hindi pagkakaunawaan.  Alalahanin natin ang pangaral ni Aguinaldo: na hindi tayo magtatagumpay kung hindi magkaisa ang ating isipan.

Sa nakaraang una at ikalawang yugto na nalimbag dito sa “Facebook”, binanggit ang mga hakbang ni Bonifacio na naging mitsa ng kanyang malagim na hantungan:

UNA, ang tatlong ulit na pagtutol niya sa mga mungkahi ni Aguinaldo na pagisahin ang hukbo ng Magdiwang at Magdalo upang mapalakas ang pagharap sa lumulusob na mga Kastila; 

IKALAWA, ang “Acta de Tejeros” o ang hindi niya pagayon sa kinalabasan ng halalan sa Tejeros; 

IKATLO, ang utos niyang harangin at pigilin ang mga pulutong na kawal Magdiwang na sana’y handang dumamay sa mga Magdalo upang ipagtatanggol ang Pasong Santol na nilulusub ng kaaway; 

IKAAPAT, ang “Acta de Naic”, o ang hayagang paglaban sa pamahalaang himagsikan sa pamamagitan ng pagtatayo niya ng hiwalay na hukbo at sariling pamahalaan; 

IKALIMA, ang paglusob ng kanyang mga tauhan sa bayan ng Indang upang sumamsam ng pagkain at mga pangangailangan ayon sa sumbong ng punongbayan si Serverino de las Alas na may kasabay na bantang susunugin niya (ni Bonifacio) ang kumbento at simbahan ng bayan; 

IKAANIM, ang pagtanggi niya sa alok ni Aguinaldo na kalimutan ang nakaraan at bumalik siya sa Naik at muling makiisa sa paglaban sa mga kaaway; at, 

IKAPITO, ang pakikipaglaban ng kapatid niyang si Ciriaco sa mga kawal pamahalaan na sinugo upang sila ay hulihin.  

Ang magkapatid na Bonifacio ay hinuli at isinailalim sa isang paglilitis.  Sa bisa ng kautusan ni Aguinaldo, isang Kapulungang Digma (“Council of War”) ang binuo upang magsiyasat sa mga pangyayari at itagubilin ang mga napagalaman sa napagutusang Hukom ng Hukbo  na siyang maglalabas ng kinakailangang pasya o hatol.

Narito ang ikatlong at huling yugto na isinatagalog ng mayakda mula sa wikang Ingles na gamit ni Saulo sa kanyang aklat:   

“Upang masimulan ang pagsusuri na walang abala, hinirang ni Aguinaldo si Koronel Jose Lipana na Hukom at si Koronel Jose Elises na Piskal.  Nagsimula agad ang pagsisiyasat nang dumating si Bonifacio noong Abril 29.  Dalawang saksi, sina Procopio Bonifacio at Benito Torres ang unang nagpatotoo.  Kinabukasan sampu pang saksi ang nagpahayag: sina Rafael Non, Narciso Tiolo, at Domingo San Juan, lahat taga Maynila; si Domingo Denlaso at Gervasio Santiago ng Malabon at Pasig, lalawigan ng Rizal; sina Bibiano Rojas, Pedro Giron, at Nicolas de Guzman ng Guiguinto, Baliwag, at Bulakan, lalawigan ng Bulakan; sina Julian Aguila ng San Jose, lalawigan ng Batangas; at Cayetano Lopez ng Magalang, lalawigan ng Pampanga.

“Nang ikatlong araw, Mayo 1, ang pagsisiyasat ay inilipat sa Maragondon, labingdalawang kilometro mula sa Naik, dahil ang bagong gobernador at Kapitan Heneral ng mga Kastila, si Fernando Primo de Rivera, Markis ng Estela, na napagaralan ang paglusob sa Cavite, ay nakahandang magpadala ng tatlong brigada sa pamumuno ni Heneral Suero, Castilla at Pastor (Gallegos, 59)  Ayon kay Aguinaldo mainit na ang labanan malapit sa ilog ng Timalan, mga apat na kilometro sa labas ng población ng Naik.

“Dito, sa isang nakaraang labanan, ipakita nina Koronel Modesto Ritual at Koronel Lucas Camerino ang kanilang katapangan nang paurungin nila ang mga kaaway na nagiwan ng maraming patay at gamit digma.  Marami sa napatay na kaaway ay inagos ng malakas na daloy ng ilog dahil mataas ang tubig noon.  Nakasamsam ang mga Pilipino ng isandaang baril na “Mauser” at “Remington” , bala at pagkain.

“Si Aguinaldo na siyang namuno sa labanan, ay nagsabing dapat sana ay nahuli nila ang mga natitirang sundalo ng batalyon no. 14 ng mga Kastila kung hindi sana iniwan nina Bonifacio at Ricarte ang labanan kasama ang kanilang kabig.  Nalaman ni Aguinaldo na hindi pala tutuong nagpunta sina Ricarte sa Batangas upang sumaklolo doon kundi sila pala ay nagtago sa gubat ng Kaytitingga, Alfonso, lalawigan ng Cavite. (Aguinaldo,216-217)

“Ang isang bagay na di binibigyang pansin ng mga mananalaysay ay ang nakaatang na  tungkulin kay Aguinaldo sa huling yugto ng himagsikan sa Cavite.  Bilang pangulo ng pamahalaang himagsikan sinusubaybayin niya ang paglilitis kay Bonifacio habang pinangugunahan din niya ang pamumuno sa lakas ng mga Pilipino upang pigilin ang paglusob ng mga Kastila.  Samakatwid, siya ay puno ng pamahalaan at siya rin ay punong heneral na hukbo

“Pagkatapos na mailipat ang tanggapan at mga gamit ng pamahalaan sa Maragondon noong gabi ng Mayo 1, nagpaiwan sina Aguinaldo at ang hukbong manghihimagsik sa Naik upang salubungin ang mga kaaway.  Gapi ang mga nagtatanggol na mga Pilipino dahil sa dami at lakas ng kaaway at si Aguinaldo, kasama ang kakaunting natirang kabig,  ay iniwan ang Naik pati na ang daan-daang patay sa bakuran ng simbahan malapit sa bahay asyenda ng Recoletos.

“Ang pagtatanggol sa Naik na siyang huling tanggulan ng mga manghihimagsik,  ay isa sa mga makasaysayang pangyayari ng digmaan.  Nagsimula ang labanan sa panganganyon ng kaaway sa iba’t-ibang lugar na bayan, at maraming bala ng kanyon na hindi pumutok ang napulot ng mga manghihimagsik. Narito ang salaysay ni Aguinaldo sa pangyayari:

“Ang malakas ng panganganyon ng kaaway ay sinundan ng paglusob nila sa lahat ng sulok ng bayan.  Sinalakay kami mula sa hilaga, sa timog, at kung saan-saang lugar ng bayan.  Maraming nalagas sa amin sa unang sagupaan at ang ilan sa mga nakaligtas na sugatan ay humimpil sa mga kublihang-hukay (“trenches”).  At ang natitirang isang pulutong na kawal ay ginamit na kublihan ang mga pader ng balkon ng kumbento.  At sinabi ko sa mga natitirang kawal na sa maliit na bakuran na ito hindi na tayo uurong.  Sumigaw ako sabay sa malalakas na mga putok, “Mamatay na tayo lahat dito”, and sila naman ay sumagot ng, “Opo.”  Isang kasunduang kamatayan ng mga magkakapwa kawal.  At kahit mahusay na mamaril ang mga kawal [patuloy ni Aguinaldo] dahil nakikita ko kung paano nila patumbahin ang kaaway na parang mga  barahang bumabagsak sa bugso ng hangin,  kami ay nalalagasan ng marami kahit matibay ang aming kublihan.  Pumasok sa aking isipan na ito na ang aking katapusan kaya hinalikan ko ang aking ripleng “Winchester” bilang pasasalamat at pagpapaalam.” (Aguinaldo, 218)

“At habang pinaaalalahanan ni Aguinaldo ang ilan niyang natitirang mga kawal na sumipat na maigi upang hindi maaksaya ang bala, isang malaking lalaki ang humila sa kanya sa balikat at ang sabi, “Halina po kayo, hindi tayo makapagpapatuloy sa paglaban dahilan sa malakas ng kaaway.  Dumadami pa ang lumulusob na kalaban.”

“Nakilala ni Aguinaldo ang lalaki na si Koronel Mariano Diego de Dios, ang batang kapatid ng kalihim ng digma na si Heneral Emiliano Riego de Dios.

“Ang matapang na koronel ay muling nagsalita: “Halina po kayo, kailangan pa kayo ng bayan.”

“Tumakbo sila sa ilog ng Naik, na malapit sa simbahan, binagtas nila at nawala sila sa makapal na kahuyan sa kabilang pampang.

“Samantala, ang nangunguna sa batalyong infanteria no. 73 ay naguunahang makaakyat sa tuktok ng simbahan upang itayo ang watawat ng Kastila, at habang umaalingawngaw ang mga batingaw ay nagsisigawan sila ng “Viva Espana! Viva Espana!”

“Kung sinundan kami ng kaaway,” ang sulat ni Aguinaldo, “nahuli na sana ako at naikulong sa malaking hawulang bakal na inihanda para sa akin upang mailantad ako sa Luneta bilang isang bihag.” (Aguinaldo, 220)

“Dumating si Aguinaldo sa Maragondon kasunod ang isang libong mga tao mula sa karatig bayan na natutuwang makitang siya’y buhay, sa kabila ng balitang siya ay napatay sa Naik.  Ito ang pangalawang  balita na siya daw ay napatay sa labanan, ang una ay noong nagpatay-patayan siya sa Bacoor habang dumadaan ang nangangabayong alalay ni Heneral Ernesto de Aguirre.  Kung nahuli siya ni Aguirre noon, tapos na sana ang himagsikan.

“Ang pagsisiyasat sa mga sumbong kay Bonifacio na itinigil dahil sa paglipat ng tanggapan ng pamahalaan  sa Naik ay ipinagpatuloy sa munisipyo ng Maragondon noong Mayo 4 at dito binigyan ng pagkakataon magpahayag si Bonifacio at kanyang asawang si Gregoria de Jesus.  At pagkatapos nito ay ipinadala ng Hukom na si Lipana ang kasulatan ng mga pangyayari sa Kapulungang Digma na binubuo nina Heneral Noriel, na siyang pangulo; Koronel Tomas Mascardo, (bago pa siya naitaas ng rangko); Koronel Mariano Riego de Dios, ang malaking lalaking opisyal na nagligtas kay Aguinaldo sa Naik, Koronel Crisostomo Riel, Koronel Esteban Ynfante, Sulpicio Anthony, at Placido Martinez.

“Ang paglilitis kay Bonifacio at kanyang kapatid na si Procopio ay ginawa noong Mayo 5 at si Placido Martinez ang humarap na manananggol para kay Bonifacio, si Teodoro Gonzales naman para kay Procopio.  Ang mga iniharap na sumbong ay: (1) Kataksilan o pagsasabwatang ibagsak ang pamahalaang himagsikan; (2) napintong pagpatay kay Pangulong Aguinaldo; (3) Panunuhol sa mga kawal upang sila’y sumapi sa pagaalsa.  Pinakinggan ng Kapulungang Digma ang pakiusap ng manananggol at binigyan din si Bonifacio ng pagkakataong makapagsalita.  Pagkatapos matalakay ang mga katibayan napatunayang nagkasala ang magkapatid noong Mayo 6 at hiniling ng Kapulungang Digma na ipataw ang parusang kamatayan.

“Nang araw ding iyon ipinadala ng Kapulungang Digma ang kinalabasan ng paglilitis kay Pangulong Aguinaldo, at ito nama’y isinangguni sa Hukom ng Hukbo na si Heneral Baldomero Aguinaldo upang mapagaralan.  Itinagubilin naman ng Hukom kay Aguinaldo na sundin ang hatol.

“Sa isa pang pagkakataon kahit walang kinausap o napagtanungan ipinakita ni Aguinaldo ang kanyang pagiging makatao nang kanyang ibaba ang hatol na kamatayan at gawin na lamang na parusang tapon.  Ang kanyang utos ng pagbababa ng hatol ay ginawa noong Mayo 8, na nagsasaad ng ganito:  “Dahilan sa kasalukuyang kalagayan ng bayan at sapagkat ang mga nahatulan ay tunay na mga anak ng bayan,  at alingsunod sa patakaran ng pamahalaan na huwag magbuhos ng dugo kung hindi kailangan . . . Aking pinatatawad si Andres Bonifacio at si Procopio Bonifacio sa hatol na kamatayan at sa halip ay ipatapon na lamang sa malayong lugar, kung saan sila ay ipipiit, babantayan, at hindi papayagang sila’y magkausap o kausapin ng sino man.”

“Ang mga kasamahan ni Bonifacio na mga kawal ay pinatawan ng parusang isantaong paglilingkod bilang alila sa himpilan ng hukbo. (Palma-Bonifacio, 58)

“Maalaala ng bago pa man nagsimula ang paglilitis nagutos si Aguinaldo na maging mapagbigay at mapagunawa sa mga nililitis ding mga kawal dahil sila’y sumunod lamang sa utos ng nakatataas. (Aguinaldo, 215)

“Ang tugon sa pagbababa ni Aguinaldo ng hatol ay mabilis.  Sa loob lamang ng dalawang oras, ayon sa isang mananalaysay, (Qurino, 41) biglang nagsidatingan sina Heneral Pio del Pilar at Mariano Noriel sa Panguluhang himpilan at hiningi kay Aguinaldo na bawiin ang utos.  “Ang himagsikan ay malalagay sa panganib kung papayagang mabuhay si Bonifacio.”, ang sabi ng dalawa, at dagdag pa ni Noriel: “Hindi natin magagawang magkahiwa-hiwalay sa katayuan natin ngayon”; si Del Pilar ang nakapagbigay ng tamang pangungusap.  Sabi niya: “Sa katunayan po, kayo o siya!”

“Pilit ding ipinababawi ang utos ni Aguinaldo ng pagbaba ng hatol ang mga kumakatawan sa mga alsa balutan tulad ng mananalaysay na si Clemente Jose Zulueta at Dr. Anastacio Francisco ng Maynila, at Heneral Mamerto Natividad ng Nueva Ecija.  Kaya sa bandang huli, napilitang si Aguinaldo na bawiin ito ngunit sa salita lamang at hindi niya ito naisulat.  Ang pangulo ng Kapulungan Digma na si Heneral Mariano Noriel ay agad namang kumilos at inutusan ang isang pulutong ng kawal sa pamumumo ni Komandante Lazaro Makapagal at noong Mayo 10 ay dinala ang magkapatid sa bundok ng Hulog (hindi sa bundok ng Buntis ayon sa dalawang kasapi ng Maragondon Historical Society) na may layong apat na kilometro sa población ng Maragondon, at doon sila ay binaril.

“Tulad ng huling nabanggit, ibinaba ni Aguinaldo ang hatol ng wala siyang hiningan ng payo;  binaligtad niya ang tagubilin ng kanyang pinsang Hukom na si Baldomero Aguinaldo at sinunod niya ang kanyang sariling kamalayan bilang isang Kristiyano at Katoliko na mataas ang paggalang sa buhay at karangalan ng tao.  Maaring pumasok sa isipan na ang pagbababa ni Aguinaldo ng hatol kamatayan ay unang hakbang tungo sa tunay niyang balak na patawarin ng tuluyan ang magkapatid na Bonifacio dahil sila ay “tunay na mga anak ng bayan.”

“Hindi maipagkakaila na ang parusang tapon ay panandalian lamang dahilan sa kasalukuyang kalagayan na ang kapalaran ng mga manghihimagsik ay nakataya.  Paano kung si Aguinaldo ay mahuli o mapatay ng kaaway?  Sa pagpili ni Aguinaldo ng parusang tapon, masasaisip ang tunay niyang ugali bilang isang taong makadiyos, na naniniwala na ang buhay ng tao ay banal at wala sa kamay ninuman na ipariwara.

“At ang pagbawi niya ng pagbababa ng hatol ay hindi rin sumasalungat sa kanyang matibay na paninindigan dahil ang talagang balak niya ay “palamigin muna ang mainit na damdamin ng kanyang mga tauhan.” (Aguinaldo and Pacis, 25)  Sa kasawiang palad hindi naipatupad ni Aguinaldo ang kanyang tunay na balak dahil inakala ni Noriel na ang pagbawi ng pagbababa ng hatol ay hudyat na ituloy ang hatol kamatayan ng Kapulungang Digma.   Kung sabagay tama si Noriel sa kanyang pagkakaintindi, ngunit sa ganang kay Aguinaldo, dapat sana naghintay muna si Noriel ng nakasulat na utos na ituloy ang hatol kamatayan dahil inaasahan ni Aguinaldo na sa ilang mga sandali bago ipatupad ang hatol ay maaring magbago na at manlamig ang kanyang mga kasamahan at tuluyang patawarin ang magkapatid na Bonifacio.

“Sinisi ni Aguinaldo si Noriel sa kanyang mabilis na kilos, ngunit sa tingin naman ni Noriel wala na siyang ibang magagawa dahil ang mga Kastila ay nakapagpahinga na pagkatapos makuha nila ang Naik, ay nakahanda nang lusubin ang Maragondon noong umaga ng Mayo 10, at  “kinakabahan siya na maaring mailigtas ng kaaway sina Bonifacio o kaya sila’y bihagin.”

“May isa pang tabas ang sakunang nangyari kay Bonifacio.  “Kahit na nanghihinayang ako sa pagkawala ni Bonifacio,” sulat ni Aguinaldo, “Hindi ako dapat magpakita ng kahinaan.  Ang panahon at pangyayari ay humihingi ng katatagan at katigasan kahit mabigat sa aking puso.  Sa kanyang pagkamatay naiwan akong tanging puno ng himagsikan, kaakibat ang mabigat na pananagutan at pagpapakasakit ng  tungkulin.  Hindi ko maayos ang pinsala sa pagkakaisa na nagawa ni Bonifacio sa pamamagitan ang isa pagkakahiwa-hiwalay na idudulot ng magkakasalungat na pagunawa sa kanyang kaparusahan.” (Aguinaldo, 26)

“Ayon sa magtatalambuhay ni Bonifacio na si Teodoro A. Agoncillo ang pagkakana ng Kapulungang Digma ay isang pagkukunwari, at ang mga kalahok sa paghuhukom ay hindi na dapat nagaksaya ng panahon sa isang libak ng paglilitis kung si Bonifacio sana ay binaril na lamang dahil ang Kasunduang Militar ng Naik ay malinaw na patunay ng pagkakasalang kataksilan ni Bonifacio.   Dagdag pa niya, dahil walang malakas na katibayang na inihain sa paglilitis sa mga bintang dapat sana ay mas magaang na parusa ang ipinataw. (Agoncillo, 301-302)

“Ang nasirang dalubhasang propesor na si Nicolas Zafra, dating guro ni Agoncillo, ay hindi naman umaayon   na ang paglilitis daw kay Bonifacio ay pagkukunwari at paglalapastangan ng katarungan.   Mariing pinuna ni Zafra si Agoncillo sa di niya pagayon sa sinabi ni Teodoro M. Kalaw na “si Bonifacio at kanyang mga kabig ay kusang sumailalim sa kapangyarihan ng Kapulungang Digma at hindi naman sila tumutol,” nagpapakita na “ang Kapulungang Digma ay makatarungan at sila’y umasa sa isang patas na paglilitis.”

“Ayon kay Zafra ayaw tanggapin ni Agoncillo itong pananaw ni Kalaw.  Sa halip sinabi ni Agoncillo na si Bonifacio daw ay hindi makatatanggi, dahil siya ay isang bihag na may sugat.  Sa ganitong kalagayan [ayon kay Agoncillo] paano makakaiwas si Bonifacio at kanyang mga kabig sa pakanang ito ng pamahalaan at tutulan at di kilalanin ang kapangyarihan ng Kapulungang Digma?  Ang may sugat at bihag na si Bonifacio daw ay walang magagawa. (Zafra, 507-508)

“Sa ganang kay Zafra hindi nakita ni Agoncillo ang kawastuhan ng pananaw ni Kalaw.  Nang sabihin ni Kalaw na tinanggap ni Bonifacio ang kapangyarihan ng Kapulungang Digma, ang tinutukoy niya ay hindi tungkol sa lakas o kahinaan ng katawan, na maari ngang pigilin o pabayaan, kundi ang malayang kagustuhan ng isip na hindi maaring pigilan ng anumang lakas ng katawan.  Mayroon si Bonifacio ng ganyang kalayaan ng pagiisip na dapat sana ay kanyang ginamit upang maipahiwatig niya ang kanyang pagtanggi sa saligang batas at kapangyarihan ng Kapulungang Digma kung kanya lamang ginusto. (Aguinaldo and Pacis, 26)

“Ang mga katunayan [ayon kay Teodoro M. Kalaw, mananalaysay at dating director ng pambansang aklatan at museo] ay umaayon sa pananaw ni Aguinaldo, “Dapat mapanatili ang pagkakaisa . . .  lahat ng di ayon ay dapat harapin ng kamay na bakal.”  Sa kabilang dako, si Maximo, ang mas nakababatang Kalaw na dating dekano ng pambansang Pamantasan at kilalang dalubhasa sa politika, ay nagsabing ang paglilitis kay Bonifacio ay makatwiran at makatarungan sa loob ng kaganapan ng panahon na iyon.

“Ang mga manghihimagsik [paliwanag ni Maximo] ay di dapat magkahiwa-hiwalay.  Isa lamang ang maaring tunguhin: ituloy ni Bonifacio ang Katipunan o itulak ni Aguinaldo ang bagong pamahalaang himagsikan na tanggap na ng karamihan . . . at napilitang tabigin sa isang tabi si Bonifacio ng pamahalaang himagsikan.  (Aguinaldo and Pacis, 26)

“Isa pang dalubhasang Pilipino, si Epifanio de los Santos, tulad ni T. M. Kalaw, dating director ng pambansang aklatan at museo, ay naniniwala na ang hatol kay Bonifacio ay hindi lamang makatarungan kundi natataon dahil sa balak ni Bonifacio na mamuno sa isang paglaban sa himagsikan;  sa banta ng kaaway na kasalukuyang winawalis ang Cavite ng tingga at bakal; sa udyok ng mga kasamahan, tulad ni Clemente J. Zulueta at Feliciano Jocson; at higit sa lahat , dahilan sa malawakang takot ng madla.

“Lahat ng bagay na binanggit na dahilan ni De los Santos, ayon naman sa manalaysay na si propesor Leandro H. Fernandez, “ay walang dudang nagtulak kay Bonifacio sa kamatayan, ngunit mahirap turingan kung alin ang nangingibabaw. (Fernandez, 30-31)

“Nakakagulat din na ang tanging sumalungat sa halos lahatang pagayon sa parusa kay Bonifacio ay galing kay Apolinario Mabini, ang “nino bonito” ni Aguinaldo.  Sinisi niya si Aguinaldo sa pagkamatay ng supremo ng Katipunan,  at tinukoy niya itong isang sinadyang-pagpatay (“assassination”) . . .  At sa walang pakundangang pananalita, sinabi niyang ang pagkamatay ni Bonifacio ay nagpapakitang si Aguinaldo ay gahaman at sakim sa kapangyarihan.(Mabini, 48; 62-63)

“Unang-una, hindi dapat paniwalaan si Mabini  tungkol sa mga pangyayari  sa unang yugto ng himagsikan.  Tulad ng maraming ilustrado at mason ng panahon na iyon, hinuli si Mabini noong Oktobre 1896,  pagkatapos na matuklasan ang Katipunan, ngunit dahil sa sakit niyang pagkalumpo na dumapo sa kanya noong Enero ng taong iyon, siya ay inilagak na lamang sa pagamutan ng San Juan de Dios hanggang sa mapalaya siya noong Hunyo 1897 sa bisa ng kapatawarang ipinairal ng bagong Gobernador Heneral at Kapitan Heneral na si Fernando Primo de rivera noong Mayo 17, na sumabay sa kapanangakan ng batang haring Alfonso XIII ng Espanya.  Sa katunayan, si Mabini ay hindi nasangkot sa himagsikan dahil, tulad ni Rizal, sa puso niya ay pagbabago ang kailangan (“Reformist”).  Oo nga siya ay nakasama ni Bonifacio sa Liga Filipina na itinayo ni Rizal.  Nang ipinatapon si Rizal sa Dapitan, ang Liga ay nagpatuloy pa rin, “Salamat kay Andres Bonifacio at mga iba pa,” na nagtayo ng mga sanggunian sa Tondo, Sta. Cruz, Ermita, Malate, Sampaloc, Pandacan at iba pang lugar,” (Mabini, 41) at utang din kay Bonifacio na naging Kailihim si Mabini ng Kataastaasang Sanggunian ng Liga. (De los Santos, 142-143).

“Sa dahilang hindi umuusad ang Liga sa paghingi ng mga pagbabago sa mga may kapangyarihan, napagkayarian itigil na ito, at iyong mga sangayon na ipagpatuloy ang paglalathala ng La Solidaridad sa Madrid ay nagtayo ng tinatawag na Cuerpo de Compromisarios, at sila’y nangakong magbibigay ng limang pisong buwanang ambag para sa diaryo.  Sumapi si Mabini sa mga compromisarios, kaya binansagan siya ng mga kasamahan ni Bonifacio na “nanlalamig na Makabayan”.  Sa kabilang dako, si Bonifacio, buo ang paniwala ng walang kahihinatnan ang mahinahong paraan ay nagtayo ng lihim na kilusang Katipunan na ang adhikain ay hindi na pagbabago kundi Kalayaan; at sa loob lamang ng isang taon ay kumalat ang kilusan sa buong Maynila at sumanga sa Cavite at Bulacan. (Mabini, 43) Naging tagahanga ni Bonifacio si Mabini kahit noong nagkasira si Aguinaldo at Bonifacio na ikinamatay ng huli, na mapupuna sa mabuting pagkilatis niya kay Don Andres Bonifacio na nababahiran ng mabangong pagtingin ng utang na loob. (De los Santos, 142-143)  Hindi ito nakapagtataka dahil si Mabini ay lihim na tagapayo ni Bonifacio. (Crisostomo, Isabelo T. “Bonifacio’s Secret Adviser,” Philippines Free Press, November 30, 1968)

“Nasa pagamutan pa si Mabini nang binaril ang magkapatid na Bonifacio noong Mayo 10, 1897.  Samakatwid, anumang nalalaman ni  Mabini tungkol sa malagim na sinapit ni Bonifacio ay salaysay lamang sa kanya ng ibang tao.  At saan ba kaya nakuha ni Mabini ang kanyang napagalaman?

“Noon lamang Hunyo 12, 1898, ang araw ng pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas sa Kawit ay siya ring araw ng pagsali ni Mabini sa himagsikan.  Sa pamamagitan ng pakisuyo ng kanyang kalalawigang si Felipe Agoncillo, ang unang Sugong Panglabas (“Diplomat”), si Mabini ay hinirang na pangsariling kalihim ni Aguinaldo, (De Ocampo, 78) isang katungkulang hinawakan niya hanggang Enero 2, 1899, bago siya ginawang punong ministro at pansamantalang kalihim panlabas.  Nagsilbi si Mabini sa katungkulang ito hanggang pinalitan siya ni Pedro Paterno na nagtayo ng kanyang gabinete.  Ang Batanguenong katiwala ng pamahalaang (Mabini) ay nanahimik na nang siya ay mahuli ng mga Amerikano sa Cuyapo, Nueva Ecija, noong Diyembre 10, pinalaya noong Septyembre 23, 1900, at muling hinuli at ipinatapon sa Guam noong Enero 1901, kasama ang limampu’t anim na bayani, kabilang si Ricarte.  Si Mabini at Ricarte na parehong tauhan ni Bonifacio ay nagtiis sa kanilang pagkakatapon ng dalawang taon hanggang Pebrero 1903, nang sila ay ibalik sa PIlipinas.  Doon sa Guam sinulat ni Mabini ang mapagpunang aklat tungkol sa himagsikan, na singkad ang pintas laban kay Aguinaldo, na galing lamang naman sa kanyang mga alaala, at walang pinagkunang tandaan o patunay.

“Makikita sa mga talaan na si Mabini, bago pa siya napatapon sa Guam, ay hindi nagpahayag ng anumang pintas kay Aguinaldo, ang taong umakay sa kanya sa kasikatan – isang 32-taong gulang na manananggol na lumpo na nahaharap sa matagalang pagupo sa panglumpong upuan hanggang sa huling sandali ng kanyang buhay – nagbigay sa kanya ng mataas na katungkulan at karangalan na maari di namang ibigay ni Aguinaldo sa mga magagaling ding mambabatas tulad ni Felipe Buencamino, Sr., na noong siya ay 23 taong gulang pa lamang ay hinuli ng mga Kastila  dahil namuno siya sa Pamantasan ng Santo Tomas sa isang hayagang pagtutol na wari’y isang kiluasang may adhikaing humiwalay; (De la Costa, 220) si Ambrosio Rianzares Bautista, ang sumulat ng Pagpapahayag ng Kalayaan ng Pilipinas; at si Felipe Calderon, ang namahala sa pagbuo ng Saligang Batas ng Malolos.

“Sa isang sulat sa kanyang kaibigan, binanggit niyang si Aguinaldo ang “tagapagligtas ng bansa” (Taylor, 4:82-89).  Si Mabini rin ang lihim na nagutos na likumin at sunugin ang sulat-pagbibitiw ni Aguinaldo noong Pasko ng 1898 na tanggapin ng mga mamayang Pilipino ang kanyang pagbaba bilang pangulo ng republika. (Taylor, 3:419-424) Alam ni Mabini na kung wala si Aguinaldo ang buong pamahalaang himagsikan ay babagsak, dahil wala ni isa sa mga punong Pilipino dito o sa mga nangingibang bansa man ang may katangian, pamumuno, karanasan at kakayahan.  At sa isa ding sulat, pinuri ni Mabini ang karunungang pulitika ni  Aguinaldo sa pagtanggap niya ng pagbibitiw ng gabinete ni Mabini noong Mayo 17, 1899  “dahil sa kagustuhan ni Aguinaldo na maihanap ng lunas ang mga suliraning bumabagabag sa ating kaawaawang bansa”(Letters of Mabini, 176)  Sa ngalan ng kanyang nagbitiw na gabinete ipinangako ni Mabini ang “kanilang katapatan at kanilang kakaunting lakas na nakalaan para sa lahat ng makabubuti sa kapakanan ng ating bayan.” (Letters of Mabini, 176)

“Naging mabuti ang tinginan ni Aguinaldo at Mabini kahit umalis na sa katungkulan sa pamahalaan si Mabini.  Sa katunayan, nilakad ni Aguinaldo na mahirang si Mabini bilang Punong Hukom ng Republika noong Hunyo 23, 1899.  Inamin mismo ni Mabini na matibay ang kagustuhan ni Aguinaldo na si Mabini ang malagay sa tungkulin kahit malakas din ang pagsalungat ng gabinete ni Paterno at ni Ambrosio Rianzares Bautista na siyang pangulo ng Lupon ng mga kinatawan. (Mabini to Kanoy, 201)

“Ang pagbabago ng pagtingin ni Mabini kay Aguinaldo ay nangyari nang makasalamuha niya si Ricarte nang ang dalawa ay tapon sa Guam.  Maalaala na ang gunita (“memoirs”) ni Ricarte, na sinulat sa loob ng kulungan ng Bilibid, ay wala ding pinagkunang tandaan o patunay, at punong-puno ng batikos kay Aguinaldo.  Ang nalalaman ni Mabini tungkol sa malagim na pangyayari kay Bonifacio ay maaring nanggaling kay Ricarte.  Dapat maintindihan na ang isang magaling na manananggol tulad ni Mabini ay maari ding maging mababaw at maramdamin sukdulang mawala sa kanya ang pagiging wasto o pagtitiwala.

“Halimbawa, may sinasabi si Mabini na isang “pagsuway ni Aguinaldo sa pinuno ng Katipunan (Bonifacio) kung saan siya ay kasapi.”  Paanong pagsuway? Si Bonifacio, ang Supremo ng Katipunan, at si Aguinaldo, isang kasapi, ay parehong inimungkahing mahalal sa pagka pangulo sa pulong ng Tejeros na pinamahalaan ni Bonifacio.  Paano nagkasala si Aguinaldo ng pagsuway sa kanyang amo kung ang pinuno ng Katipunan at ang isang kasapi ay kapwa may karapatan sa halalan sa binalak na pamahalaang himagsikan na papalit sa Katipunan?

“Iginiit minsan ni Mabini na pagkakasundo lamang ang tanging lutas sa maselang kalagayan ng himagsikan sa Cavite.  Hindi ba nagpadala ng sugo si Aguinaldo sa katauhan ni Koronel Bonzon upang hikayatin si Bonifacio na bumalik sa Naik at makiisa  sa pamahalaang himagsikan sa paglaban sa mga Kastila?  Ginamit ni Mabini ang katagang “sinadyang pagpatay” (“assassination”) sa halip na pagpapatupad ng hatol sa magkapatid na Bonifacio.  Ang sinadyang pagpatay ay isang pagkakasala, samantalang ang pagpapatupad ng hatol ay hindi dahil naaayon ito sa batas.  Ang magkapatid na Bonifacio ay binaril sa bisa ng hatol ng Kapulungang Digma.  At isa pa, tinawag ni Mabini na kasalanan ang pagpatay kay Bonifacio dahil ito daw ay hindi idinaan sa maayos na pagpapatupad ng batas,  na di naman kinakatigan ng kasaysayan.

“Nakapagtataka na si Mabini, naturingang isang mahusay sa batas, ay magbibintang ng walang sinasandalang  katibayan at pinintasan ang dati niyang amo, kundi nga ba kaya siya ay nailigaw ng dating gurong si Ricarte (noong sila’y nasa Guam), isang guro, kung saan ang kanyang sinulat na mga gunita ay puno ng mali at kasinungalingan, at hindi magagamit sa isang maselang pagaaral ng kasaysayan.

“Si Teodoro M. Kalaw, na nakaraang binanggit, na nagsabing ang pagkamatay ni Bonifacio ay kinakailangang mangyari para sa kapakanan ng himagsikan, at maaring,  dahilan ng kahalagahan nito (o “raison d’ etat”), ay nagsabing ang malagim na pangyayari ay mananatiling maitim na dahon sa kasaysayan ng himagsikan at mantsa sa karangalan ng mga nagbalak at nagpakana nito.

“Iyan ay isa sa mga pananaw.  Mayroon isa pang lalong malalim na pagtingin ang ibinigay naman ni Aguinaldo nang sabihin niyang ang pamahalaang himagsikan ay pumigil kay Bonifacio na ilubog ang bayan sa isang patayan ng magkakababayan – isang krimeng ultimo  - na ang ibig sabihin ay libo-libong mga buhay ng Pilipino ang papanaw, marami ay walang kasalanan; at sa pagkamatay ni Bonifacio siya ay naging mabunying apostol at bayani ng lahi.

“Isang pagpapalang hindi sinasadya.”

(Ang salaysay sa itaas ay salin ng mayakda sa Tagalog mula Ingles sa dahong 147-157 ng aklat ni Alfredo B. Saulo,  “Emilio Aguinaldo: Generalissimo and President of the First Philippine Republic, the First Republic in Asia”, (Phoenix Publishing House, Inc.  Quezon City, 1983)

Sources cited in Saulo’s book:

(1) Aguinaldo, Emilio, “Mga Gunita ng Himagsikan” (Memoirs of the Revolution), copyright 1964 by Cristina Aguinaldo Suntay (Manila, 1964); 

(2) Aguinaldo, Emilio, and Pacis, Vicente Albano, “A Second Look at America”, (New York: Robert Spiller and Sons, Publishers, Inc., 1957)

(3) Agoncillo, Teodoro, “Revolt of the Masses: The Story of Bonifacio and the Katipunan”,  (University of the Philippines Press, 1956)

(4) De La Costa, “Readings in Philippine History” (Manila, Bookmark, 1965)

(5) De Ocampo, Esteban (with collaboration of A. B. Saulo), First Filipino Diplomat: Felipe Agoncillo, 1859-1941 (Manila: National Historical Institute, 1977)

(6) Fernandez, Leandro H., “The Philippine Republic” (New York, Columbia University, 1926)

(7) Gallegos, Eduardo y Ramos, “Operaciones Practicadas Contra Los Insurgentos de Cavite, (Madrid, 1898 cited in Quirino, “The Young Aguinaldo, pp. 160-163.)

 (8) Palma-Bonifacio, Virginia, “The Trial of Andres Bonifacio: The Original Documents in Tagalog Text and English Translation”, (Ateneo de Manila University Press in partnership with the National Library of the Philippines, 1963)

 (9) Quirino, Carlos, “Historical Introduction, The Trial of Andres Bonifacio,” translated from the Spanish by Virginia Palma-Bonifacio (Manila: Ateneo de Manila, 1965); 

(10) Quirino, Carlos, “The Young Aguinaldo: From Kawit to Biak-na-Bato”, (Aguinaldo Centennial Year, Manila, 1969)

(11) Taylor, John R.M., “The Philippine Insurrection Against the United States,” with Introduction by Renato Constantino, (Eugenio Lopez Foundation, Pasay City, 1971). 

(12) Zafra, Nicolas, “’The Revolt of the Masses’: Critique of a Book, “Philippine Studies, 1956)

 #TUKLAS